Përmbushe shërbesën e drejtuesit!

Në Letrën e dytë që Pali ia drejton Timoteut (e cila është përcaktuar edhe si “testamenti shpirtëror” i Palit), ai i jep porositë e fundit dishepullit dhe bashkëpunëtorit të tij të ngushtë në veprën e ungjillizimit dhe themelimit të kishave.
Ndër të tjera, Pali i jep disa porosi që kanë të bëjnë me shërbesën e Timoteut dhe që synojnë “përmbushjen e shërbesës” (4:1-5). Të njëjtën thirrje Pali ia drejton edhe Arkipit te Kol. 4:17, megjithëse në këtë rast thirrja është më e fortë dhe më e drejtpërdrejtë: “Ki kujdes shërbesën që more në Zotin, që ta plotësosh/ përmbushësh”. Në rastin e Arkipit, për ne nuk është e mundur të dimë se cfarë kishte parasysh specifikisht Pali, por shtjellimi që bën në letrën drejtuar Timoteut na ndihmon për të kuptuar domethënien e thirrjes së tij.
Si do ta përmbushë Timoteu shërbesën e tij? Në c’ka konsiston shërbesa e Timoteut? Të dyja pyetjet janë të pandara nga njëra-tjetra, sepse duke e këshilluar Timoteun se cfarë duhet të bëjë, Pali synon ta këshillojë sesi ta përmbushë shërbesën e tij.
Shërbesa e Tiomoteut ka të bëjë specifikisht me predikimin në kishë (megjithëse edhe një punë personale nuk është për t’u përjashtuar). Kjo shihet nga paralajmërimi i vgj. 3-4 ku flitet për “doktrinë” dhe “mësues”.
Subjekt i predikimit të tij duhet të jetë “fjala”. Termi logos i përdorur këtu më nyje shquese (ho logos) është një shkurtim nga Pali për “fjalën e Perëndisë” të zbuluar në Shkrimin e shenjtë (3:16-17), por edhe mesazhi i krishterë në përgjithësi (krs. 1 Thes. 1:6; 2 Tim. 2:9). Kjo thirrje vendos mbi drejtuesin detyrën e vazhdueshme për të njohur sa më thellë Shkrimin dhe për ta interpretuar atë sa më saktësisht. Është e papranueshme për rolin e tij që drejtuesi i kishës të mjaftohet më një njohje jo të thellë të Shkrimit e të doktrinës së krishterë. E po ashtu është e papranueshme të mjaftohet me predikime “të lehta” të përgatitura pa mund, pa u angazhuar asnjëherë në një mësim sistematik të cështjeve kardinale të krishtërimit. Kjo thirrje dhe përgjegjësi bëhet edhe më urgjente nën dritën e vgj. 3-4.
Predikimi nuk duhet të jetë i kushtëzuar nga parapëlqimet e dëgjuesve. Këtu, shprehja “këmbëngul në kohë të përshtatshme e të papërshtatshme” (fjalë për fjalë “ngul këmbë në kohë të mirë e në kohë të papërshtatshme”) i referohet gjendjes së dëgjuesve e jo Timoteut, sic mund të shihet nga përdorimi edhe te v. 3 i termit “kohë” (Shih I. Howard Marshall, A Critical and Exegetical Commentary on the Pastoral Epistles, fq. 800; George W. Knight, The Pastoral Epistles, The New International Greek Testament Commentary, fq. 453). Ka gjëra apo subjekte të cilat disa besimtarë nuk preferojnë t’i dëgjojnë. Drejtuesi që mbi vlerësimin e dëgjuesve vendos vlerësimin e Zotërisë së tij, nuk do të bëjë kompromis duke shmangur probleme apo tema që dëgjuesit nuk janë të gatshëm t’i pranojnë. Shembuj të tillë ka mjaft sot te telepredikuesit.
Përmes 3 foljeve të tjera në urdhërore, Pali i kërkon Timoteut që të angazhohet në “bindje, qortim dhe këshillim”. Puna e drejtuesit nuk merr fund me shpalljen e fjalës; bindja për mëkat apo gabim, qortimi për të dhe këshillimi për rrugën e drejtë duhet ta ndjekin atë, sipas rastit. Kjo është, në fund të fundit, në përputhje me vetë funksionin e Shkrimit që Pali ka shprehur pak më sipër te 3:16.
Përcaktimi se si duhen bërë këto 3 veprime është shumë i rëndësishëm. Ato duhen bërë “me çdo durim dhe doktrinë”. “Me çdo durim” tregon qëndrimin që duhet të mbajë Timoteu. Drejtuesi duhet të bindet në mendjen e vet se dëgjuesit nuk do të jenë gjithmonë të gatshëm t’i vënë në jetë fjalët e tij. Kjo s’duhet ta shkurajojë aq sa ai të mpaket në autoritetin e vet (krs. Titi 2:15); as ta bëjë atë të padurueshëm me të tjerët dhe autoritarist. “Me [çdo] doktrinë” tregon përmbajtjen 3 veprimeve. Kjo do të thotë se drejtuesi duhet të jetë një njohës i gjithë doktrinës së krishterë biblike, kjo është ajo që e bën një drejtues të aftë për shërbesën e tij (krs. Titi 1:9). Nëse ai nuk është i formuar teologjikisht, ai do të jetë i prirur të jetë promovues i ideve të tij apo i të tjerëve (sigurisht gjithmonë të veshura me një vel njohurie biblike) e jo i doktrinës së shëndoshë biblike të transmetuar historikisht.
Arsyeja pse Timoteu duhet t’i kushtohet udhëzimeve të v. 2 është perspektiva në të ardhmen që njerëzit do të kërkojnë të dëgjojnë predikime sipas parapëlqimeve të veta (vgj. 3-4). Thelbi i arsyetimit të Palit këtu është që drejtuesi duhet të angazhohet në mësimin e vazhdueshëm të komunitetit, jo vetëm duke parë problemet e momentit, por edhe perspektivën e ardhshme të komunitetit, që shtrihet jo vetëm te brezi aktual i besimtarëve, por edhe te brezi (apo brezat) që do vijnë. Problemi i drejtuesve, në jo pak raste, është se predikimi dhe mësimdhënia nuk synojnë të ardhmen e kishës, por vetëm të tashmen. Por Pali nuk thotë se duhet pritur koha kur pjestarët e kishës (në tekstin gr. nuk gjendet termi për “njerëzit”, sic e jep LIM. Nga konteksti është e qartë se flitet për pjesëtarët e kishës e jo për njerëzit në përgjithësi) të jenë të pakënaqur me mësimin e shëndoshë, por që tani duhen formuar për kohët e vështira që mund të vijnë në të ardhmen e afërt apo të largët.
Motivi për angazhimin e palodhur të Timoteut në shërbesën e drejtuesit, me të gjitha detyrat dhe përgjegjësitë që mbart, jepet nga Pali në v. 1. Krishti, si gjykatës i të gjithë njerëzve, do të gjykojë edhe shërbesën e drejtuesit të kishës, nëse është bërë sic duhet (dmth në përputhje me udhëzimet e v. 2). Prej këtij motivi merr kuptim thirrja e Palit në v. 5 që, si drejtues, Timoteu duhet të jetë “esëll në cdo gjë” (jo naiv e sylesh përballë ideve e mësimeve që synojnë të promovohen në kishë si të krishtera apo sjelljeve që nuk pasqyrojnë besimin e krishterë), “të durojë vuajtjet” që sjell një shërbesë e tillë (jo për t’u tërhequr përballë tyre apo për t’i shmangur), “të bëjë punën e ungjilltarit”, dhe (në thelb) “ta përmbushë plotësisht shërbesën”. Sic shprehet George Knight “urdhërimi i katërt… funksionon si një thirrje përmbledhëse që përfshin urdhërimet pararendëse dhe cdo aspekt tjetër të shërbesës së Timoteut” (vep. cit., fq. 457).
Një thirrje për të përmbushur shërbesën presupozon mundësinë që një drejtues kishe të mos e përmbushë shërbesën që ia ka besuar Zoti. Sigurisht, arsyet për mospërmbushjen e shërbesës mund të jenë të shumta; mund të jetë paaftësia për një shërbesë të tillë, neglizhenca e detyrave dhe përgjegjësive që ajo mbart, vetëkënaqësia aq sa të mos kërkosh të bësh më shumë e më mirë. Megjithatë, cdo drejtues duhet të jetë plotësisht i bindur në mendjen e vet se Zoti do t’i kërkojë llogari për mënyrën se si e ka kryer detyrën që i është caktuar.

A është i domosdoshëm një “formim teologjik” i drejtuesit të kishës?

Pali, sophos architekton
Megjithatë, është e natyrshme të pyesim, pse duhej që Palit t’i jepej një dituri e tillë sa të ishte apostulli kryesor i krishtërimit e jo Pjetrit, apo një prej apostujve të tjerë? Pikërisht sepse ata kishin ndenjur me Jezusin gjatë shërbesës së tij tokësore, a nuk duhej të ishte ndonjëri prej tyre më i përshtatshëm se Pali? Fakti që Palit iu dha hiri nga Perëndia që “si arkitekt i ditur” (gr. sophos architekton) të hidhte themelin e kishës (1 Kor. 3:10), nuk do të thotë se formimi i tij i trashëguar nga judaizmi ishte i parëndësishëm për këtë rol të tij. Përkundrazi, ai formim ishte baza që ai të ishte Pali që ne njohim.
Në këtë përfundim ne arrijmë duke njohur personin e Palit përpara kthimit të tij në krishtërim. Këto të dhëna na i jep në mënyrë autobiografike vetë Pali te Fil. 3:4-6; Gal. 1:13-14 dhe në mbrotje të tij te Vep. 22:3. Prej këtyre të dhënave mund të kuptojmë se Sauli, përpara se të ishte Pali apostulli i Krishtit, nuk ishte një jude me formim të zakonshëm, as mesatar, por një jude i formuar plotësisht në besimin hebraik dhe traditën judaike. Deklarimi i tij “... rritur në këtë qytet [Jeruzalem], edukuar te këmbët e Gamalielit sipas përpikmërisë së ligjit të etërve” (Vep. 22:3; përkthimi është i imi, bazuar në pikësimin e The Greek Neë Testament, UBS4. Ndërsa ABS e përkthen nisur nga pikësimi i Textus Receptus) synon t’u thotë judenjve të mbledhur se ai kishte përqafuar krishtërimin jo sepse ishte i paditur në besimin hebraik të DhV dhe në traditën judaike. Jo aspak! Ai kishte marrë formimin më të lartë teologjik të kohës nga rabini më i mirënjohur dhe i respektuar i judaizmit (shih Vep. 5:34-40 ku Luka e paraqet Gamalielin si një person pozitiv në mes të anëtarëve ekstremistë të Sinedrit). Në fakt, Gamalieli citohet shpesh te Mishnah, dhe në traditën e vonë judaike vlerësohet si një ndër figurat më kryesore të judaizmit.
Sic kemi paraqitur në një postim të mëparshëm, në këtë nivel të shkollimit (që sot do t’i korrespondonte arsimit universitar) studentët mësonin interpretimin e teksteve të DhV përmes metodave të ekzegjezës të përcaktuara nga Hilleli (ndoshta i ati ose gjyshi i Gamalielit), si dhe mënyrën e aplikimit të Ligjeve të Moisiut në jetën e përditshme. Ky formim pati peshën e vet të pazëvendësueshme në shërbesën e mëvonshme të Palit si mësues i teologjisë së krishterë. Studiuesi i respektuar ungjillor F. F. Bruce, në librin e tij Paul: Apostle of the Heart Set Free (Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids, Michigan, 1999), të cilësuar si “kulmi i një jete të tërë në studimin e Palit”, shkruan: “Padyshim, në shumë cështje, përfshi p. sh. shpresën e ringjalljes dhe teknikat e ekzegjezës biblike, ndoshta Pali qe një nxënës i aftë dhe një ndjekës besnik i mësuesit të tij” (fq. 51). Ndërsa William R. Stegner, duke u shprehur në mënyrë më specifike, shkruan: “Një farë njohurie në lidhje me edukimin formal të Palit arrihet duke vlerësuar aftësitë e tij ekzegjetike në një pjesë si Rom. 9:6-29 ku Pali përdor Shkrimet hebraike, teknikat midrashike dhe traditat ekzegjetike të kohës së tij.” (“Jew, Paul The”, Dictionary of Paul and His Letters, [InterVarsity Press, Downers Grove Ill.; Leicester, England, 1993], fq. 505). Më poshtë, në artikullin e tij, Stegner ndalet duke analizuar konkretisht perdorimin e këtyre teknikave dhe metodën e interpretimit të DhV në disa tekste të Palit dhe duke i krahasuar me të dhënat nga literatura rabinike e kohës. Në fund shkruan: “Mënyra se si Pali përdor Shkrimin, teknikat midrashike dhe traditat ekzegjetike bashkëkohore te Rom. 9:6-29, prodhuan një kompozim tepër të sofistikuar. Ky nuk mund të ketë qenë produkt i një mendjeje të paformuar. Nëse ai nuk ka qenë trajnuar nga Gamalieli, atëherë ai është mësuar nga një tjetër mjeshtër jude. Sidoqoftë, është e qartë që Pali mori një edukim formal në judaizmin e kohës së tij”. (po aty, fq. 506). Kjo nuk e minimizon as e nënvleftëson veprimtarinë e Frymës së Shenjtë në jetën dhe veprimtarinë e Palit si apostull. Aspak! Por që veprimtaria e Frymës së Shenjtë nuk zëvendësoi formimin e mëparshëm të Palit me një formim të ri, por i dha një këndvështrim të ri gjithckaje që ai kishte mësuar më përpara, nën dritën e identifikimit të Jezusit nazarenas si Mesia (Krishti) dhe i veprës së këtij të fundit përmes vdekjes dhe ringjalljes. Nga ky këndvështrim Pali deklaron se “Por, po ju vë në dijeni, o vëllezër, se ungjilli që është shpallur nga unë, nuk është sipas njeriu, sepse unë nuk e kam marrë as e kam mësuar nga ndonjë njeri, por nëpërmjet zbulese të Jezus Krishtit” (Gal. 1:11-12).
Kur Pali u deklaron qoftë judenjve e qoftë besimtarëve në Filipi se për nga zelli dhe bindjet mbetej një farise (Vep. 23:6; Fil. 3:5), kjo është dëshmia më e fortë se Pali nuk hodhi poshtë cdo gjë që kishte marrë nga formimi i tij i mëparshëm, duke nisur gjithcka nga fillimi. (Si parantezë: si të krishterë të mësuar t’i shohim farisenjtë vetëm si persona negativë [kjo edhe për faktin se nuk kemi studiuar cafarë ishte fariseizmi, cilat ishin të mirat dhe të këqiat e tij], mund të na habisë fakti se Pali e konsideron veten një farise!). Por, mbas vegimit të Jezusit të ringjallur në rrugën e Damaskut, Pali kishte nevojë të reflektonte mbi cdo gjë që kishte mësuar nën dritën e faktit që Jezusi ishte Mesia i kryqëzuar dhe i ringjallur. Në këtë drejtim shkon dëshmia e tij te Gal. 1:15-18. Në lidhje me këtë F. F. Bruce shkruan: “Pali nuk u ishte borxhli për elementët bazë të teologjisë së tij dishepujve në Damask, as dishepujve në ndonjë vend tjetër. Në lidhje me këtë pretendimi i tij për ungjillin që ai predikonte mund të pranohet më mëdyshje: ‘unë nuk e kam marrë as e kam mësuar nga ndonjë njeri, por nëpërmjet zbulese të Jezus Krishtit’ (Gal. 1:12). Patjetër, ai nuk i erdhi në gjithë plotësinë e vet përnjëherësh, por, ashtu si Pali e sheh, ai i gjithi implikohej në zbulimin e rrugës për Damask. Ishje kjo [ngjarje] që i dha një perspektivë të re të gjithë përvojës dhe formimit të tij të mëparshëm” (në vep. cit., fq. 80).
Në përfundim, kjo panoramë shumë e shkurtër e rolit të formimit teologjik të Palit në shërbesën e tij të mëvonshme si apostulli më i lartë i krishtërimit, si dhe ajo që kemi thënë në postimet e mëparshme në lidhje me formimin e apostujve të tjerë, na demonstron se formimi intelektual teologjik i drejtuesve të kishës shqiptare (por dhe më gjërë) është i nevojshëm (në mos i domosdoshëm) për kryerjen e shërbesës së udhëheqësit të kishës së Zotit. Madje, për ne, që përpara kthimit tonë në krishtin (ndryshe nga Pali dhe apostujt e tjerë) nuk kemi patur asnjë njohuri në lidhje me Biblën, interpretimin e saj dhe teologjinë e krishterë në përgjithësi, aq më e domosdoshme është nevoja që, përpara se të marrim (apo japim) një rol të tillë udhëheqjeje dhe mësimdhënieje, të pajisemi më formimin e duhur biblik e teologjik. Pretendimi se me vetëm një njohuri të përgjithshme vetjake nga leximi personal i Biblës apo librave devocional, Fryma e Shenjtë mund të na bëjë të aftë për të drejtuar sic duhet kishën e Zotit, pa synuar një formim teologjik më të lartë (qoftë përmes institucioneve arsimore të krishtera [kur është e mundur] apo përmes një angazhimi të vazhdueshëm në kërkimin dhe leximin e literaturës së duhur të krishterë), nuk ka asnjë mbështetje biblike, nuk ka asnjë mbështetje nga historia e kishës, dhe është një keqkuptim i dëmshëm i veprimtarisë dhe i rolit të Frymës së Shenjtë në shërbesën e drejtuesit.
Sa për mbyllje, disa shembuj nga historia e kishës mund të na motivojnë në këtë drejtim. Sipas Charles Ludwig, Spërxhën (Spurgeon) i quajtur edhe “princi i predikuesve”, kur vdiq kishte një librari me 12.000 libra. Ai mund të kishte patur edhe më shumë, por mijëra të tjerë i kishte falur, sidomos kolegjeve të krishterë. Ai shpesh mund të citonte pjesë të tëra prej tyre. Ndërsa duke predikuar për 2 Tim. 4:13, Spërxhën thotë: “A mund ta merrni me mend?! Pali kishte shkuar dhe ardhur në Parajsë. Ai shkroi pjesën më të madhe të DhR. Ai kishte parë Zotin. E megjithatë, ai ka nevojë për libra” (në Nelson’s Complete Book of Stories, Illustartions & Quotes). J. Oswald Sanders, në librin e tij bestseller (që cdo drejtues shqiptar duhet ta lexojë) Spiritual Leadership (Moody Press, Chicago, 1994, botimi i dytë i rishikuar) i kushton një kapitull të tërë nevojës së udhëheqësit për leximin e librave. Ndër shembujt e shumtë, në fq. 102 ai tregon se John Wesley u kërkonte shërbestarëve të rinj të kishave metodiste që ose t’i kushtoheshin leximit ose të largoheshin nga shërbesa.
Përballë këyre fakteve, është e trishtueshme të shohësh që në kishat shqiptare vlerësohet aq pak leximi (mjafton të marrësh një informacion të thjeshtë në libraritë e krishtera në Tiranë), apo të shohësh pastorë e drejtues që ose mjaftohen me pak libra devocionalë të cilët, pavarësisht vlerës së tyre për cdo të krishterë, nuk u japin asgjë për shërbesën e tyre ose (më e keqja) nuk lexojnë asgjë. Është e trishtueshme të shohësh patorë e drejtues që predikojnë apo interpretojnë tekste biblike pa njohur parimet elementare të interpretimit të biblës, vetëm me bindjen se Fryma e Shenjtë do t’i drejtojë në cfarëdo që të thonë, a thua se Fryma e Shenjtë është ndonjë fuqi magjike që mund ta përdorë kushdo pa u lodhur! Eshtë e vërtetë se një shkollë biblike nuk të bën pastor e drejtues, por kjo nuk e hedh poshtë faktin se pastor e drejtues nuk bëhesh as thjesht duke e dëshiruar atë! “Liderët janë lexues dhe lexuesit janë lider” (Anonim) (në Nelson’s Complete Book of Stories, Illustartions & Quotes).

A është i domosdoshëm një “formim teologjik” i drejtuesit të kishës?

Pali, teologu i Krishtit

Apostulli Pal është, padyshim, figura më kryesore e krishtërimit ndër të tjera edhe përsa i përket formimit të tij. Vetë apostulli Pjetër, në letrën e tij të dytë (2 Pj. 3:15-16), merr në mbështetje të argumentimit të tij shkrimet e Palit, të cilat i vendos në të njëjtin nivel në autoritet me Shkrimet e DhV. Po aty, vetë Pjetri shprehet se në letrat e Palit “disa gjëra janë të vështira për t’u kuptuar”. Në këtë deklarim Pjetri, megjithëse një ndër figurat kryesore nga të dymbëdhjetët, i cili, bashkë me Gjonin dhe Jakobin, kishte qenë më pranë Jezusit gjatë shërbesës së këtij të fundit, nuk ndjehet aspak inferior ta pranojë këtë si fakt. Por ai shprehet kështu jo për të thënë se Pali është një teoricien i komplikuar i krishtërimit, për shkak të formimit të tij intelektual (shih fjalët që Festi i drejton Palit te Vep. 26:24). Ai shkruan për gjëra “të vështira për t’u kuptuar”, sepse shkruan “sipas diturisë që iu dha”. Cfarë do të thotë kjo?
Së pari, Pjetri nuk thotë sipas “zbulimit” (gr. apokalupsis) që iu dha, por sipas “diturisë” (gr. sophia) që iu dha. Kjo do të thotë se Pjetri nuk po flet për gjëra që janë të pavarura nga aftësia e personit, por për aftësinë intelektuale të tij për të shtjelluar doktrinën e krishterë. Një deklarim i Polikarpit (një ndër Etërit Apostullor të gjysmës së parë të shek II, vdekur si martir), i cili në Letër drejtuar Filipianëve 3:2, shkruan: “Unë nuk jam i aftë të ndjek diturinë e të bekuarit dhe të lavdishmit Pal, i cili… mësoi me kujdes dhe pa mëdyshje fjalën e të vërtetës” (The Apostolic Fathers, Loeb Classical Library, Vëll. I) shkon në këtë drejtim. Për ata që sugjerojnë se dallimi mes mendësisë hebraike dhe mendësisë greke është në thelb ai mes përjetimit versus racionales (?!), duke u bazuar thjesht te përdorimi me ngjyrim negativ i termit gr. sophia te ndonjë tekst i DhR, mund të shihet se Pjetri këtu po përdor pikërisht termin gr. sophia, në ngjyrim pozitiv. Fakti që një term përdoret në një vend të caktuar me ngjyrim negativ, apo që në shqip ai term është rrënja e ndonjë fjale që ne na duket e papërshtatshme (p.sh. sophia është rrënja e fjalëve sofizëm apo sofistikim), nuk do të thotë se koncepti që ai shenjon është në cdo rast negativ.
Së dyti, Pjetri pohon se kjo dituri “iu dha [nga Perëndia]” (vetëkuptohet nga përdorimi këtu i të ashtuquajturës pësore teologjike apo pësore hyjnore, e cila përdoret për të treguar Perëndinë si subjekt i një veprimi). Kjo nuk do të thotë se iu dha në ndonjë formë mistike, sikur Pali, në një moment të caktuar, nga i paditur u bë më i dituri nga të gjithë! Shprehja nuk thotë asgjë në lidhje me mënyrën se si iu dha, por vetëm që sophia e tij, e shprehur në përmbajtjen e letrave të tij buron nga Perëndia. Prandaj, fakti që dituria e tij i është dhënë nga Perëndia nuk do të thotë se këtu “dituria” e Palit duhet parë e shkëputur nga formimin e tij teologjik i trashëguar nga judaizmi. Për të shpjeguar më qartë këtë që po themi po përdor si shembull Stefanin te Vep. 6:10. Luka na thotë se “disa nga sinagoga...” (v. 9) që debatonin me Stefanin “nuk mund t’i bënin ballë diturisë (sophia) dhe Frymës (e jo ‘frymës’ si te ABS) me të cilën fliste”. Dituria e Stefanit na paraqitet këtu si dituri Frymërore. Në fakt, Kalvini bën këtë koment: “Dituri dhe Frymë. Ne duhet t’i interpretojmë këto fjalë kështu: armiqtë e Stefanit nuk ishin të aftë t’i përballonin diturisë me të cilën Fryma e Perëndisë e kishte pajisur” (John Calvin, Acts, Crossway Classic Commentaries [Crossway Books, Wheaton Illinois, 1995]). Nga fjalimi i tij apologjetik te kap. 7, në përgjigje të akuzave ndaj tij në lidhje me Tempullin dhe Ligjin (6:11-14), ai paraqet një panoramë të marrëdhënies së Izraelit me Perëndinë gjatë gjithë historisë biblike. Mbi këtë bazë ai argumenton për tejkalimin e rolit të Tempullit si prania e Perëndisë, si dhe argumenton per Jezusin si “i Drejti” si Mesia i popullit i profetizuar nga Shkrimet e profetëve. Nga fjalët e tij mund të shohim se "dituria Frymërore" e Stefanit konsiston në një përgatitje të mirë në njohurinë e zbulimit biblik, e kombinuar me një këndvështrim të ri të tij në përputhje me rolin e veprën e Krishtit. Kjo na jep të kuptojmë se sophia hyjnore nuk është e shkëputur apo e pavarur nga njohuria apo formimi personal teologjik, por shkon bashkë me të. (Vazhdon)

A është i domosdoshëm një “formim teologjik” i drejtuesit të kishës?

Rabbi Jezus
Në fund të postimit paraardhës kemi vënë në dukje se Jezusi “ishte Mësuesi (në kuptimin absolut) që, gjatë shërbesës së vet, përgatiti udhëheqës të cilët, pas largimit të tij, do të ishin të aftë të bënin dishepuj dhe t’u mësonin të gjitha gjërat që kishin marrë prej tij”. Këtu më duket e rëndësishme që të ndalemi më specifikisht për të parë këtë aspekt të shërbesës së Jezusit: mësimin dhe formimin e apostujve. Megjithëse ka shumë libra që trajtojnë shërbesën e Jezusit si Mesia i Izraelit, si Shpëtimtari i botës, apo si Profet (pa përmendur rolin e tij të tanishëm si Ndërmjetës, Kryeprift, Mbret etj.), për rolin dhe shërbesën e tij si Rabbi, për aq sa jam në dijeni, ose nuk ka literaturë që ta trajtojë specifikisht, ose ajo trajtohet kalimthi (me tëpër në Fjalorë biblik). Për vlerësimin e cështjes që po shqyrtojmë, mendoj se ky është një aspekt i rëndësishëm i shërbesë së tij (në fund të fundit, tek Ungjijtë ky është titulli me të cilin i drejtohen Jezusit më shumë se me cdo titull tjetër).
Përpara se të ndalemi specifikisht në shërbesën e Jezusit si Rabbi, është e domosdoshme të dijmë dicka në lidhje me kuptimin e termit dhe përdorimin e tij në Palestinën e kohës së Jezusit. Termi rabbi është transliterim i termit hebraik i cili përbëhet nga rab “i madh” dhe prapashtesa përemrore –i “i im”. Kështu, termi rabbi fj. për fj. do të thotë “i madhi im”, dhe përdorej si titull respekti për persona në autoritet, në kuptimet “imzot”, “mjeshtri im”. Në këtë rast, rabbi i korrespondon termit shqip “zotëri” (krs. Mat. 8:25 [kyrie = zotëri] me Mar. 4:38 [didaskale = mësues] dhe Luka 8:24 [epistata = mjeshtër]). Por, specifikisht rabbi ishte mënyra me të cilën nxënësi/dishepulli (talmid) i drejtohej mësuesit të tij (shih M. R. Wilson, “Rabbi”, The International Standard Bible Encyclopedia, botimi i rishikuar [Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids, MI, 1988, 2002], vëll. 4, fq. 30; Eduard Lohse, The Theological Dictionary of the New Testament, vëll 6, fq. 961-962; H. L. Ellison, “Rabbi”, New International Dictionary of the New Testament Theology, vëll 3, fq. 115-116). Në këtë rast, rabbi ka në shqip kuptimin “mjeshtër” ose “mësues”. Në këtë kuptim përdoret kryesisht termi tek Ungjijtë, sic demonstrohet nga përkthimi që jep Gjoni 1:38, por dhe nga përdorimi në vende të ndryshme i termave gr. didaskale “mësues” dhe epistata “mjeshtër”, në vend të termit heb. rabbi (vecanërisht Luka, i cili nuk e përdor asnjëherë termin rabbi, meqenëse i drejtohet një auditori grekfolës). E njëjta gjë mund të thuhet edhe për formën aramaike rabboni (gr. rhabbounei), të përdorur 2 herë në DhR (Mar. 10:51; Gjoni 20:16).
Në periudhën e DhR, termi akoma nuk përbënte një term teknik të përdorur specifikisht për persona të autorizuar në cështje fetare, si në përdorimin e sotëm që “rabin” tregon një person të autorizuar për të mësuar dhe interpretuar Shkrimet dhe Traditën në sinagogë. Në Palestinën e shek. I, cdo person që ishte njohës i Shkrimeve dhe Traditës, dhe që ushtronte aktivitetin e mësimdhënies (vecanërisht nga radhët e skribëve dhe farisenjve) e kishte nxënës/dishepuj që e ndiqnin, mund të quhej Rabbi, qoftë nga njerëzit e qoftë (vecanërisht) nga nxënësit e tij (shih Rainer Riesner, “Teacher”, Dictionary of Jesus and the Gospels [Downers Grove, Ill.: InterVarsity Press, 1992], fq. 807; Everett Ferguson, Backgrounds of Early Christianity, botimi i dytë [Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids, Michigan, 1993], fq. 538). Ky stad i përdorimit të termit mund të shihet te Mat. 23:1-7. Nga krs. i v. 2 me v. 7, shohim lidhjen mes mësimdhënies dhe titullit Rabbi. Ndërsa nga v. 7 dhe 8 (dëshira për t’u thirrur nga njerëzit “rabbi”), shohim që Rabbi nuk është akoma një term teknik për persona të autorizuar zyrtarisht. Po ashtu, sipas Gjoni 3:25-26, edhe dishepujt e Gjon pagëzorit i drejtohen këtij të fundit me titullin “rabbi” (këtu dhe në disa vende të tjera ABS e përkthen “mësues”, ndërsa në vende të tjera “rabbi”, pa asnjë arsye). Edhe personazhe të spikatura judaike të kohës, si Hilleli, Shamai apo Gamalieli (mësuesi i Palit në judaizëm, i njohur edhe si “Plaku”), thirreshin Rabbi për shkak të aktivitetit të tyre të spikatur në mësimdhënie (shih në lidhje me Gamalielin Vep. 5:34; 22:3; po ashtu Mishnah, traktati Sotah 9.15 “kur Rabban Gamalieli Plaku vdiq, lavdia e ligjit ndaloi dhe pastërtia e të përmbajturit vdiq”).
Në lidhje me marrëdhënien e mësuesit me nxënësin, Eduard Lohse, duke trajtuar përdorimin e këtij termi në judaizëm, vëren se një nxënës që kërkonte të mësonte më shumë nga Shkrimi dhe Tradita, i drejtohej një rabini të njohur dhe kërkonte të hynte në grupin e nxënësve të tij. Nëse rabini pranonte, ai bëhej një nxënës/dishepull i tij (heb. talmid; gr. mathetes). Nga kontakti i përditshëm me mësuesin, përmes mësimit të tij dhe vendimeve, nxënësi mësonte Toran dhe traditën. Nxënësi ndiqte mësuesin me bindje dhe respekt, sic demonstrohet nga fakti se i adresohej atij si “rabbi” “mësuesi im”, “mjeshtri im”. Respekti i nxënësit për mësuesin e tij bënte që nxënësi të mbetej i lidhur më mësuesin e tij për gjithë jetën, aq sa edhe kur nxënësi kishte dishepujt e vet, vazhdonte ta quante ish-mësuesin Rabbi. Në DhR mund ta shohim lidhjen e ngushtë mes mësuesit dhe nxënësit te Mat. 10:24; 17:24 ku dishepujve u drejtohen me fjalët “Përse mësuesi juaj…”. Ndërsa te Gjoni 3:26, nga mënyra se si dishepujt e informojnë Gjon pagëzorin për aktivitetin e Jezusit, mund të shohim se lidhja e nxënësit me mësuesin shkon deri në xhelozi.
Në DhR, termi gr. rhabbi është transliterim i termit heb. rabbi dhe shfaqet vetëm tek Ungjijtë (nga të cilët vetëm Luka nuk e përdor). Nga 15 rastet gjithsej, në vetëm 3 raste nuk përdoret për Jezusin. Këtu mund të përmendim edhe 2 rastet e përdorimit të termit rhabbounei (transliterim i termit aram. rabboni) për Jezusin. Këtyre duhet t’u shtojmë edhe numrin e madh të përdorimeve të termave gr. didaskalos “mësues” dhe epistates “mjeshtër”, të cilët u korrespondojnë, në të folmen e përditshme të hebrenjve, termit heb. rabbi (krs. Mat. 23:8 ku në rastin e parë kemi rabbi, ndërsa në rastin e dytë didaskalos, të përdorur paralelisht) (shih Eduard Lohse, TDNT, fq. 964). Prej këtu mund të shohim se aktiviteti i Jezusit si Rabbi/Mësues përbën një aspekt të rëndësishëm të shërbesë së tij.
Jezusit i drejtohen me titullin Rabbi jo vetëm dishepujt (shih Gjoni 1:38, 49; 4:31; Mar. 9:5; Mat. 26:25, 49), por edhe persona të tjerë (shih Gjoni 6:25; 3:2). Të njëjtën gjë mund ta themi edhe në lidhje me termin didaskalos “mësues”, të përdorur në referim të Jezusit, nga dishepujt (Mar. 4:38; 9:38; 10:35; Luka 7:40), dhe nga persona të tjerë (Mat. 8:19; 12:38; Mar. 9:17). Jezusi, jo vetëm e pranoi këtë formë adresimi nga të tijtë dhe nga të tjerët, por edhe vetë e përdor në referim të vetvetes (Mar. 14:14; Gjoni 13:13). Kjo demonstron se edhe Jezusi vetë e shihte shërbesën e tij si ajo e një rabbi/mësuesi. Por jo vetëm kaq, te Mat. 23:8 ai e identifikon vetveten si Rabbi/Mësuesi ekskluziv i dishepujve (krs. Mat. 7:26-29; 24:35). Në fakt, ndryshe nga praktika e përgjithshme e rabinëve, Jezusi nuk mësonte vetëm nxënësit e tij, por mësonte edhe turmat në vende të hapura (jo vetëm në sinagogë, sic ishte praktika) (shih Rainer Riesner, “Teacher”, fq. 808). Kjo ishte vecanësia e shërbesë së tij si rabbi. Megjithatë, këtu nuk do të ndalemi në mësimin publik të turmave, por në mësimin e dishepujve, megjithëse një ndarje e prerë mes tyre nuk mund të bëhet, sepse, në mjaft raste, mësimi i tij drejtuar dishepujve bëhet në vende publike ose në prani edhe të personave të tjerë.
Së pari, është për t’u shënuar se, në ndryshim nga praktika e kohës ku nxënësi zgjidhte mësuesin e vet, në rastin e Jezusit është ai që zgjedh të dymbëdhjetët si dishepuj (Mar. 3:13-14; Luka 6:12-16).
Së dyti, një rabin u mësonte nxënësve të tij interpretimin e Shkrimeve dhe aplikimin e Toras (Ligjit të Moisiut) në jetën e përditshme, duke iu drejtuar interpretimit të traditës (krs. Mat. 15:1-6; Mar. 7:5). Përkundër, Jezusi ofronte interpretimin e tij të Shkrimeve “unë po ju them” (Mat. 5:17-48), duke vendosur autoritetin e vet përkundër autoritetit të Traditës judaike (Mat. 7:29). Nga ky këndvështrim, Jezusi i udhëzon dishepujt që të mos thërrasin askënd tjetër mësues, sepse vetëm Ai është Mësuesi i tyre. Askush në Kishën e Krishtit nuk mund të vendoset në autoritetin e Krishtit (si psh. në katolicizëm).
Së treti, Jezusi mësoi dishepujt në lidhje me etikën, duke u dhënë udhëzime për sjelljen e tyre në mes tyre dhe ndaj të jashtëmve (Mat. 5-7).
Së katërti, Jezusi mësoi përmes fjalës dhe përmes shembullit (Gjoni 13:12-17; krs. Mat. 5:43-48 me Luka 23:33-34).
Së pesti, Jezusi u mor me trajnimin, motivimin dhe praktikimin e dishepujve si predikuesit e ardhshëm të Mbretërisë së Perëndisë, duke i dërgur të predikonin dhe shëronin (Mat. 10; Luka 10:1-12; krs Mar. 3:14). Po ashtu, në qëndrimet private me dishepujt, Jezusi u shpjegoi kuptimin e disa shëmbëlltyrave (Mat. 13:10-23, 34-52), u foli për shërbesën e tij si Mesia, e u zbuloi vuajtjet dhe ringjalljen e tij (Mar. 8:27-32; 10:35-45; Luka 9:18-22; 18:31-34; Gjoni kap. 13-16). “Në këtë mënyrë, të dymbëdhjetët u bënë transmetues të kualifikuar të mësimit të Jezusit pas ndodhisë së pashkës (Vep. 1:21-26; 2:42; 6:4)” (Rainer Riesner, “Teacher”, fq. 809).
E gjithë kjo paraqitje shumë e përgjithshme e shërbesës së Jezusit si Rabbi i dishepujve e tij, na demonstron se Jezusi, gjatë shërbesës së tij rreth 3 vjecare, u mor në mënyrë të vecantë me mësimin dhe formimin e njerëzve që do të ishin të përgatitur në shpalljen e Mbretërisë së Perëndisë dhe në formimin e kishës që do të lindej pas largimit të tij. Luka na jep një pamje të mrekullueshme të gjithë kësaj, kur na transmeton fjalët që Jezusi ua drejton dishepujve pas ringjalljes së tij (Luka 24:44-49). Tani që Jezusi do të largohej prej tyre, mjfton që t’u kujtojë dishepujve se gjithë c’ka ndodhur ishte në përputhje me mësimin që u kishte dhënë gjatë shërbesë së tij në interpretimin e Shkrimeve të Shenjta. Jezusi nuk u jep një mësim të ri që ata nuk e kishin marrë më përpara, kur ai kishte qenë me ta. As nuk u thotë se disa gjëra kishin mbetur pa u mësuar për shkak të ekzekutimit të tij. Ajo që ata kishin nevojë ishte vetëm që Jezusi t’u hapte mendjen për t’i kuptuar Shkrimet nën dritën e përmbushjes së tyre në personin e Tij dhe të merrnin fuqi nga Fryma e Shenjtë për të qenë dëshmitarët e Tij në botë (jo vetëm të gjërave që kishin parë, por edhe të gjërave që kishin mësuar, shih Vep. 4:18-20).

Si aplikim për ne sot mund të themi se: të qenët i aftë për të drejtuar kishën nuk ka të bëjë thjesht e vetëm me besimin se Fryma e Shenjtë udhëheq për të predikuar e mësuar sic duhet, pavarësisht nga përpjekjet tona për t’u formuar në një njohje të vazhdueshme sistematike të Shkrimit të Shenjtë dhe doktrinës së krishterë. Po të ishte gjithcka e lidhur vetëm me praninë e Frymës së Shenjtë, Jezusit do t’i mjaftonte që t’u premtonte dishepujve ardhjen e Frymës së Shenjtë. Ndoshta, pas idesë se i gjithë formimi i drejtuesit varet te prania e Frymës së Shenjtë, qëndron një keqkuptim i veprimtarisë dhe rolit të Frymës së Shenjtë në shërbesën e drejtuesit. Po ashtu, vendosja apo emërimi i drejtuesve të rinj, nga ana e misionarëve apo e drejtuesve që duan të ripërtërijnë udhqëheqjen e kishës lokale, nuk duhet bërë pa u angazhuar më parë në formimin dhe mësimim e tyre, për t’i aftësuar në përmbushjen e kësaj shërbese fisnike.

A është i domosdoshëm një “formim teologjik” i drejtuesit të kishës?

Pjesa e I: A ishin apostujt njerëz të paarsimuar? (vazhdim)

Në postimin paraardhës pamë se njohja e sfondit historik në të cilin jetuan apostujt është i rëndësishëm për t’iu përgjigjur pyetjes së shtruar. Qëllimi dhe mënyra e funksionimit të sistemit arsimor judaik të kohës na demonstron se apostujt, si shumica e judenjve meshkuj të kohës, ishin rritur dhe edukuar në njohjen dhe aplikimin e Shkrimeve të DhV. Mbi këtë bazë ne mund të ndalemi të interpretojmë Vep. 4:13.
Në këtë varg, Luka na tregon reagimin e Sinedrit ndaj përgjigjes që Pjetri dhe Gjoni i dhanë pyetjes së tyre “Në cilën fuqi, ose në emër të kujt e bëtë ju këtë?” (v. 7). Luka thekson se ata, nga njëra anë “u mrekulluan” dhe, nga ana tjetër, “njihnin se kishin qenë me Jezusin”. Luka shpjegon pse-në e këtij reagimi të tyre, përmes dy pjesoreve (që në shqip mund të përkthehen përmes përcjellores) “duke parë” dhe “duke kuptuar”. Çfarë ata panë ishte “çiltërsia” me të cilën apostujt shpallnin Jezusin si Mesia i ringjallur përmes të cilit vjen shpëtimi. Termi gr. parresia “çiltërsi”, “siguri”, “guxim”, “liri të foluri”, “qartësi të foluri” përdoret shpesh në kontekstin e të folurit publik (krs. Mar. 8:32; Gjoni 7:13, 26; 10:24; 11:14; 16:29; 18:20; 2 Kor. 3:12). Në DhR është një term i rëndësishëm në kontekstin e shpalljes së mesazhit të krishterë (shih Vep. 2:29; 4:29, 31; 9:27, 28; 28:31; Ef. 6:19). Në raste të tilla, termi tregon “lirinë e të folurit me guxim dhe haptazi në shpalljen e fjalës në lidhje me Jezusin” (Cleon L. Rogers Jr. & Cleon L. Rogers III, The New Linguistic and Exegetical Key to the Greek New Testament [Zondervan Publishing House, Grand Rapids, Michigan, 1998], fq. 236). Ndërsa në rastin që po shqyrtojmë, termi tregon guximin dhe lirinë me të cilën apostujt po flisnin për Jezusin, përballë një institucioni që kishte jo vetëm autoritet në cështjet fetare, por edhe pushtet për të ndëshkuar kundërshtarët.
Çfarë ata “kuptuan” ishte se Pjetri dhe Gjoni “ishin njerëz të pamësuar dhe pa arsim”. Në fakt, një përkthim më i saktë do të ishte “njerëz të paarsimuar dhe të zakonshëm”. Përkthimit “të pamësuar” i korrespondon në gr. termi agrammatoi. Fjalëpërfjalë termi do të thotë, “i paaftë për të shkruar”, dhe përdorej në kuptimin “analfabet” apo “i pashkollë”. Kur Luka vë në dukje se anëtarët e Sinedrit “kuptuan se ishin të paarsimuar”, nuk do të thotë se ata “kuptuan se ishin analfabet”. Sistemi arsimor judaik, referimi që Pjetri u bën shkrimeve të DhV, qoftë në predikimin ditën e Pentekostit, qoftë në predikimin në Tempull (3:18-25) e qoftë në fjalën përpara Sinedrit (v. 11), është e qartë se për anëtarët e Sinderit, shprehja “kuptuan se ishin njerëz paarsimuar” nuk do të thotë “kuptuan se ishin analfabetë, që nuk dinin shkrim e këndim”, por kuptuan se ishin pa formimin e lartë rabinik, që t’i bënte të aftë për të shtjelluar Shkrimet (shih edhe Fjalor Greqisht-Shqip i Dhiatës së Re [Shoqëria Biblike Ndërkonfesionale e Shqipërisë, Tiranë, 2007] në lidhje me termin). Të njëjtën cudi shfaqën udhëheqësit judenj edhe ndaj Jezusit, kur ky po mësonte në tempull (Gjoni 7:14-15). Edhe në rastin e Jezusit, cudia e tyre nuk do të thotë se ata mendonin që Jezusi ishte analfabet, por se Jezusi nuk kishte marrë formimin formal rabinik, e megjithatë ai mësonte në mënyrë autoritative (Gjoni 7:46; krs. edhe Mat. 7:28-29). Komentuesi i respektuar ungjillor Donald Carson, në komentarin e tij të mirënjohur të Ungjillit të Gjonit, bën këtë koment: “Pyetja në greqisht (fjpërfj. ‘Si i ditka ky njeri shkronjat [grammata]...?’) do të thotë: ‘si ka mundësi që ai di shkrim e këndim?’ Por në të vërtetë, një arritje e tillë bazilare ishte e zakonshme ndër judenjtë (sidomos ndër meshkuj) dhe nuk do të ngjallte asnjë cudi. Më saktë, ata u shtangën që dikush, i cili nuk kishte studiuar në një ndër qendrat e mëdha arsimore rabinike, apo me një nga rabinët e famshëm, të kishte një zotërim të tillë të Shkrimeve dhe një mjeshtëri të tillë të foluri në shtjellimin e tij. Rreth një vit më pas, në mënyrë të ngjashme, Pjetri dhe Gjoni hutuan autoritetet fetare të cilat u detyruan të vërenin që, megjithëse ata ishin ‘njerëz të pashkollë (agrammatoi), të zakonshëm’ (Vep. 4:13), kishin qenë me Jezusin dhe, me sa dukej, e kishin marrë njohurinë dhe autoritetin nga ai shtjellim.” (Donald A. Carson, The Gospel According to John, The Pillar New Testament Commentary [Apollos, Leicester, England/ WmB. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids, Michigan/ Cambridge, UK, 1991], fq. 311. Kështu edhe Merrill C. Tenney, “The Gospel of John”, The Expositor’s Bible Commentary [The Zondervan Corporation, Grand Rapids, Michigan, 1981], vëll. 9, fq. 84).
Ky interpretim mbështetet edhe nga termi gr. idiotai, që ABS e përkthen “pa arsim”. Në fakt, termi gr. idiotes tregon një person si “të pakualifikuar” apo “jo ekspert” në një fushë të caktuar i cili qëndron në kontrast me një ekspert apo specialist (shih përdorimin e këtij termi te 2 Kor. 11:6 per retoriken filozofike) (shih Bauer-Danker-Arnd-Gingrich, A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature, botimi i tretë [The University of Chicago Press, Chicago and London, 2000], zëri idiotes; Ceslas Spicq, Theological Lexicon of the New Testament [Hendrickson Publishers, Peabody, Massachusetts, 1994], fq. 213). Në rastin e Pjetrit dhe Gjonit, sinderi kuptoi se ata nuk ishin ekspertë (në përputhje me standartet rabinike) në shtjellimin e Shkrimeve, por njerëz të zakonshëm. Shkrimtari i mirënjohur konservator John MacArthur, në komentarin e tij bën këtë koment: “Ata u cuditën që njerëz të paarsimuar (në shkollat rabinike) dhe të thjeshtë (jo teologë profesionistë, laikë) mund të argumentonin në një mënyrë aq efektive nga Shkrimet.” (“Acts”, The MacArthur New Testament Commentary, [Moody Press, Chicago, 1994], fq. 135). Po ashtu edhe Simon Kistemaker: “Si është e mundur që peshkatarë të thjeshtë e të zakonshëm nga Galilea, t’u adresohen në mënyrë të aftë dhe elokuente anëtarëve të ditur të gjykatës së lartë? Këta peshkatarë citonin dhe aplikonin Shkrimet; ata ishin të aftë të predikonin me efikasitet. E megjithatë, ata nuk kishin marrë asnjë formim formal teologjik nga mësues të njohur. Theksi i tyre galileas dhe paraqitja e tyre, padyshim demonstronin se i përkisnin shtresës së pashkolluar. Kjo nuk do të thotë se apostujt nuk kishin mësuar shkrim e këndim, sepse shkrimet e tyre e dëshmojnë këtë. Megjithatë, atyre u mungonte shkollimi formal teologjik. Luka raporton se ata vlerësoheshin si ‘të paarsimuar dhe të paformuar’, d.m.th. ata dalloheshin se nuk ishin ekspertë në teologji, por njerëz të zakonshëm” (Simon J. Kistemaker, Exposition of the Acts of the Apostles, New Testament Commentary [Baker Book House, Grand Rapids, Michigan, 1990], fq. 157-158).
Atëherë, për anëtarët e Sinedrit, nëse ata nuk kishin marrë një formim të tillë nga shkollat rabinike, nga i vinte guximi dhe aftësia për të argumentuar për cështje të tilla? Luka na thotë se ata “njohën/pranuan se kishin qenë me Jezusin”. Anëtarët e Sinedrit kishin patur raste për të dëgjuar mësimin e Jezusit, si dhe të shihnin autoritetin me të cilin mësonte, megjithëse ai nuk kishte marrë formimin rabinik të kohës (shih Gjoni 7). Aftësia e tyre e argumentimit dhe siguria me të cilën flisnin, pasqyronin cilësitë e mësuesit të tyre. Këtu po sjell komentet e disa studiuesve ungjillorë. Kistemaker: “Anëtarët e gjykatës filluan të shohin ngjashmëri mes Jezusit dhe apostujve. Udhëheqësit judenj (shumica e të cilëve u përkitnin Sinedrit) ishin mrekulluar kur Jezusi mësoi haptazi në tempull gjatë festës së tabernakujve. Ata kishin pyetur: ‘Si i ditka ky njeri shkronjat, pa studiuar?’ (Gjoni 7:15)… Kryeprifti dhe anëtarët e tjerë të gjykatës u mrekulluan dhe panë lidhjen e qartë mes Jezusit dhe dishepujve të tij (...). Jezusi i pashkollë, që kishte qenë i aftë në shtjellimin e Shkrimeve, kishte trajnuar dishepuj që do të vazhdonin veprën e ndërprerë për shkak të vdekjes së tij.” (Exposition of the Acts, fq. 158). John MacArthur shkruan: “Ajo që shokoi Sinedrin ishte të kuptonin se apostujt po bënin atë që kishte bërë Jezusi. Ashtu si apostujt, Jezusi, me autoritetin e tij dhe të vërtetën, kishte përballuar me guxim dhe pa frikë udhëheqësit judenj (krs. Mat. 7:28-29). As ai nuk kishte patur formim formal rabinik (krs. Gjoni 7:15-16). Megjithatë, me trajtimin e tij të sigurtë të Shkrimeve të DhV nuk e kishte shokun (krs. Gjoni 7:46)” (Acts, fq. 135). Richard Longenecker: “Megjithëse shkrim e këndimi ishte në shkallë të lartë ndër judenjtë e shek. I (…), debatet teologjike kërkonin trajnim rabinik. Ngaqë të ashtuquajturit am haarec (‘njerëzit e tokës’) nuk e kishin një trajnim të tillë, shiheshin si të paaftë të përballonin diskutime teologjike. Por këtu është Pjetri e Gjoni, për të cilët këshilli pa se ishin ‘të pashkollë dhe njerëz të zakonshëm’, që flasin pa frikë dhe me guxim përpara gjykatës së lartë judaike dhe senatit. Gjykatësit e tyre vec mund të mrekulloheshin që njerëz të tillë të zakonshëm kishin aq mjeshtëri në argumentimin biblik (…). Kështu, ata duhej t’i drejtoheshin shpjegimit të vetëm të mundshëm – ‘këta njerëz kishin qenë me Jezusin’, i cili, megjithëse pa trajnimin rabinik, mësonte ‘si një që ka autoritet’ (Mar. 1:22). Te ky fakt ata e përqendruan vëmendjen e tyre (…) si një e dhënë e rëndësishme për cështjen që kishin përpara.” (The Acts of the Apostles, fq. 306).
Në përfundim të interpretimit të Vep. 4:13, mund të themi se ky tekst nuk argumenton se apostujt ishin të paarsimuar, e si rrjedhim pa njohje paraprake të Shkrimeve të DhV, por që, për udhëheqësit fetar judenj, ata nuk kishin formimin rabinik që kërkohej në atë kohë për t’u përfshirë në argumentime teologjike dhe biblike. Nga ana tjetër, teksti argumenton se qëndrimi me Jezusin, si dishepuj të tij, i kishte përgatitur apostujt të argumentonin në mënyrë të fuqishme mesazhin e krishterë, edhe përballë njerëzve formimi i të cilëve nuk vihej në diskutim.
Ndersa në lidhje me temën tonë “A është i domosdoshëm një formim teologjik i drejtuesit të kishës?”, ky tekst argumenton se një formim i tillë është i domosdoshëm për të shpallur Fjalën. Ashtu si apostujt, të cilët gjatë qëndrimit rreth 3 vjecar me Jezusin, kishin nevojë të merrnin formimin e nevojshëm për t’i shtjelluar në mënyrë të saktë Shkrimet dhe për të dëshmuar prej tyre se Jezusi ishte Mesia, për të cilin flisnin Shkrimet e DhV (krs. vgj. 11-12, 18-20 si citim dhe interpretim i teksteve te DhV), edhe drejtuesit e sotëm kanë po të njëjtën nevojë. Jezusi nuk ishte thjesht një udhëheqës shpirtëror që kishte mbledhur rreth vetes ca ithtarë që thjesht kishin një njohje paraprake të Shkrimeve. Ai ishte Mësuesi (në kuptimin absolut) që, gjatë shërbesës së vet, përgatiti udhëheqës të cilët, pas largimit të tij, do të ishin të aftë të bënin dishepuj dhe t’u mësonin të gjitha gjërat që kishin marrë prej Tij (Mat. 28:19-20; krs. Vep. 2:42a; 6:4). Edhe drejtuesit e sotëm shqiptar duhet të binden se vetëm një njohje e përgjithshme e Biblës nuk mund t’i bëjë të aftë të mësojnë drejt dhe të drejtojnë me efikasitet kishën. Ne kemi nevojë t’i përkushtohemi një formimi sa më të plotë në doktrinën e krishterë.

A është i domosdoshëm një “formim teologjik” i drejtuesit të kishës? (Pjesa I)

Pjesa e I: A ishin apostujt njerëz të paarsimuar?
Vlerësimi i përgjithshëm për apostujt është që ata ishin njerëz të paarsimuar. Arsyeja kryesore e një vlerësimi të tillë është se disa prej tyre na paraqiten si peshkatarë, që për ne d.m.th. njerëz të paarsimuar. Ky vlerësim duket se mbështetet nga Vep. 4:13 që ABS e përkthen “Ata, kur panë çiltërsinë e Pjetrit dhe të Gjonit dhe, duke kuptuar se ishin njerëz të pamësuar dhe pa arsim, u mrekulluan dhe i njihnin se kishin qenë me Jezusin”. Nisur nga ky vlerësim, kur shohim se Jezusi zgjodhi si apostuj nga kategoria e peshkatarëve të paarsimuar e jo nga skribët apo nga farisejtë, arrihet shumë shpejt në përfundimin se Jezusi nuk e konsideronte të rëndësishëm (ose të nevojshëm) formimin formal teologjik.
Për të patur një ide në lidhje me sa të arsimuar ishin apostujt, më së pari është e domosdoshme të kemi një ide të përgjithshme në lidhje me sistemin arsimor judaik të kohës. Që në fillim duhet theksuar se “Synimi i edukimit judaik ishte fetar, njohja dhe praktikimi i Toras. Në vend që të studionin Homerin dhe dramaturgët, nxënësit mësonin Shkrimet dhe traditat gojore të skribëve” (Everett Ferguson, Backgrounds of Early Christianity, botimi i dytë [Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids, Michigan, 1993], fq. 102). Me pak fjalë, “studimi i Toras ishte përbërësi kryesor i të gjitha fazave të edukimit judaik në periudhën greko-romake” (D. F. Watson, “Education: Jewish and Greco-Roman”, Dictionary of New Testament Background, [InterVarsity Press, Downers Grove, IL, 2000], fq. 311). Dhe meqenëse për judenjtë, gjithë jeta e tyre private dhe publike bazohej mbi Ligjin e Moisiut (Torah), në cdo vend ku kishte një sinangogë kishte edhe një shkollë për të gjithë fëmijët (kryesisht meshkuj) nga të gjitha shtresat e shoqërisë.
Sistemi arsimor në Palestinë, ashtu si në shoqërinë greko-romake, ishte i ndarë në tri shkallë: shkolla fillore, shkolla e mesme dhe e lartë (Everett Ferguson, Backgrounds, fq. 100). Shkolla fillore e quajtur beth Sepher/Sopher “shtëpia e leximit/e skribit” ishte për fëmijët nga 6-10 vjec. Në të mësohej shkrim e këndim i hebraishtes, ndërsa si lëndë Shkrimet e DhV. Thelbi i leximit ishte mësimi përmendësh. Qëllimi: memorizimi i sa më shumë teksteve nga Shkrimet e Shenjta. Gjatë kësaj periudhë lexoheshin të gjithë librat e DhV hebraisht.
Shkolla e mesme, e quajtur beth midrash “shtëpia e instruktimit” ose beth talmud “shtëpia e të nxënit [të ligjit gojor]”, përfshinte moshat 10-13 vjec. Objekt i studimit të saj ishte ligji gojor, d.m.th. komentimi i Shkrimeve (midrash) apo trajtimi tematik i kërkesave ligjore (mishnah). Edhe kjo shkollë bëhej në një godinë pranë sinagogës dhe mbështetej financiarisht prej saj. Greqishtja nuk mësohej në asnjë shkollë judaike.
Shkolla e lartë nuk konsistonte, në fakt, në ndonjë formë të organizuar. Si rrjedhim, shumica nuk vazhdonte më tej në studime, por mësohej ndonjë zanat (edhe ky një detyrim ndër hebrenjtë). Megjithatë, fëmijët e kësaj moshe (megjithëse në shoqërinë judaike një 13 vjecar nuk konsiderohej më fëmijë në raport me Ligjin, por i rritur, i aftë të zbatojë Ligjin, krs. Luka 2:42, 46) me prirje të spikatur (krs. për Palin Gal. 1:14) dërgoheshin te ndonjë studiues ose rabin i njohur i kohës, për studime të mëtejshme (krs. për Palin Vep. 22:3). Në këtë nivel, studenti mësonte interpretimin e Shkrimeve dhe opinionet legale të rabinëve (talmud). Studimet e këtij niveli e përgatitnin personin për t’u bërë rabin, mësues ose kryetar sinagoge.
Kjo panoramë demonstron sipas Ferguson se “mes një numri të madh judenjsh duhej të kishte një shkallë të lartë arsimimi, më shumë se në cdo popull tjetër të botës antike.” (Backgrounds, fq. 103). Prandaj, ne mund të jemi të sigurt se apostujt ishin të arsimuar në një shkallë të mjaftueshme për standartet e kohës në lidhje me përmbajtjen e Shkrimeve të DhV dhe të traditës gojore judaike. Kjo konfirmohet në mënyrë indirekte edhe nga tekste si Luka 24:25-27; Gjoni 1:41, 45; 2:17, 22; 20:9 në të cilat implikohet një njohje paraprake e Shkrimeve.
Një vend i vecantë vlen t’i kushtohet predikimit të Pjetrit në ditën e Pentekostit te Vep. 2:14-36. Në predikimin e tij, Pjetri arrin të citojë përmendësh një pjesë të gjatë nga libri i Joelit (vgj. 16-21) dhe dy pjesë nga Psalmet e Davidit (vgj. 25-28, 34-35). Përsa i përket interpretimit të tyre, në lidhje me profecinë e Joelit Richard N. Longenecker (“Acts”, The Expositor’s Bible Commentary [The Zondervan Corporation, Grand Rapids, Michigan, 1981], vëll. 9, fq. 275) vëren: “Përdorimi që i bën Pjetri pjesës nga Joeli, është në linjë me atë që ne kemi mësuar ta quajmë, që nga zbulimi i rotujve të Detit të Vdekur, si ‘pesher’ (nga heb. P@v\r, ‘interpretim’). Ajo e vendos të gjithë theksin te përmbushja, pa synuar të ekzegjezojë detajet e profecisë biblike; ajo ‘interpreton’. Kështu, Pjetri e citon pjesën përmes formulës tipike hyrëse pesher: ‘kjo është ajo’”.
Ndërsa në lidhje me interpretimin e pjesëve nga Psalmet, Longenecker shkruan: “Këtu Pjetri citon nga Psalmi 16:8-11 (LXX) dhe Psalmi 110:1, në mbështetje të asaj që sapo ka thënë për Jezusin në v. 24. Citimet përmenden së bashku, në përputhje me rregullën e dytë të rregullave ekzegjetike midrashike (middot), të cilat i atribuohen në kohë Rabbi Hillelit (d.m.th. gëzerah shavah apo ‘analogjia verbale’, sipas të cilës, nëse e njëjta fjalë shfaqet në dy pjesë të ndryshme, i njëjti vlerësim vlen për të dyja). Të dy citimet kanë ‘në të djathtën time’, prandaj ato trajtohen me qëllim së bashku (krs. v. 33). Për më tepër, të dy citimet përdoren në formën pesher (...), sepse është mënyra e të kuptuarit si pesher që ngjall deklarimin hyrës ‘Davidi tha për të’, dhe kjo ia aplikon citimet tërësisht Jezusit” (“Acts”, fq. 279).
Drita që hedh Longenecker në lidhje me cfarë po trajtojmë këtu për arsimimin apo formimin e apostujve (dhe të Pjetrit, në vecanti) është e madhe. Pjetri dhe (mundësisht) apostujt e tjerë, jo vetëm që njihnin mirë Shkrimet e DhV, por edhe ishin të aftë të përdornin rregullat e mirënjohura të interpretimit në traditën judaike, për të transmetuar mesazhin e krishterë. Kjo do të thotë se apostujt, jo vetëm që nuk ishin të paditur, por ishin mjaftueshëm të formuar në njohjen dhe interpretimin e Shkrimeve për të drejtuar Kishën dhe për të shpallur Fjalën.
Tani mund të ndalemi në interpretimin e Vep. 4:13. (vazhdon)

A është i domosdoshëm një “formim teologjik” i drejtuesit të kishës? (Hyrje)

Mendoj se një pyetje e tillë duhet të ketë menjëherë një përgjigje pozitive për sa kohë që askush nuk do t’i përgjigjej negativisht pyetjeve të ngjashme me këtë për fusha të tjera të jetës si p.sh. mjeksia, shkolla, drejtësia, ekonomia etj. Megjithatë, edhe pse në fusha të tilla ne pretendojmë të kemi njerëz me formimin e përshtatshëm, në kontekstin e kishës shqiptare, pretendimi për drejtues të formuar teologjikisht të konsiderohet jo shumë i domosdoshëm. Si është e mundur që për një shërbesë, e cila, për nga përgjegjësia që mbart, jo vetëm që nuk qëndron më poshtë se ajo e një mjeku, mësuesi apo gjykatësi, por është akoma më e madhe se ato (krs. Heb. 13:17b), kërkesa për një formim të përshtatshëm teologjik të mos konsiderohet domosdoshmëri? E megjithatë në përgjithësi mes ungjillorëve në Shqipëri (por jo vetëm) ekziston një lloj “alergjie” ndaj formulimeve të tilla të cilat, në një mënyrë apo një tjetër, e vënë theksin te “njohuria” kuptuar si tërësia e formimit intelektual të drejtuesit në cështje të besimit të krishterë. Të flasësh për “formim teologjik” apo “njohuri teologjike” në disa qarqe ungjillore do të thotë të flasësh për akademizëm, dhe akademizëm (nga ana e vet) do të thotë të mbushësh kokën me koncepte teologjike dhe cështje që s’kanë lidhje me jetën e përditshme. Si rrjedhim, “formimi teologjik” i drejtuesit ose konsiderohet i panevojshëm (mjafton të jesh një njeri i përkushtuar në leximin e përditshëm të Biblës dhe në lutje, si dhe të bësh një jetë të shenjtë), ose, në rastin më ekstrem, konsiderohet i dëmshëm (njohuria krekos!). Mendoj se një qëndrim i tillë, në rastin më të mirë është një keqkuptim, dhe në rastin më të keq është një gabim. Sidoqoftë në të dyja rastet, rezultati është i njëjtë: kisha nuk ka një bari për ta ushqyer me mësimin e duhur dhe mbetet gjithmonë foshnje në besim. Sidoqoftë, një përgjigje pozitive ndaj pyetjes që kemi shtruar ka nevojë të jetë e motivuar biblikisht. Te Ef. 4:11-15 Pali vë në dukje se ekzistenca e disa funksioneve në kishë, që kanë të bëjnë me zbulimin e Perëndisë dhe me drejtimin (këtu “barinj dhe mësues” të paraprirë të dy nga e njëjta nyje shquese i referohen të njëjtës kategori në kuptimin “barinj mësues”) ka për qëllim pozitiv (shih parafjalën pros ‘për’ me kallëzore, në fillim të v. 12, të përdorur në kuptimin “me qëllimin e ndërgjegjshëm për…” [BDAG]): formimin e besimtarëve. Rezultati final shprehet në v. 13 (shih lidhëzën mechri “derisa”, me të cilën v. 13 lidhet me v. 12). Por Pali nuk ndalet këtu në argumentimin e tij. Në v. 14 ai jep qëllimin final për të cilin synohet formimi i besimtarëve (shih lidhëza qëllimore hina ‘me qëllim që’). Ky qëllim shprehet në formë negative, d.m.th. në vend që të thotë “që të jemi njerëz të rritur” ai thotë “që të mos jemi më foshnja”. Në përputhje me mentalitetin e kohës, që shihte te figura e fëmijës cilësitë e mosnjohurisë, mospërvojës, gabimeve, edhe Pali përdor figurën e fëmijës në kuptimin negativ, për të treguar gjendjen e besimtarëve të paformuar në besim (krs. edhe 1 Kor. 13:11; 3:1-2). Këtu, ashtu si te 1 Kor. 3:1-2, figura e fëmijës tregon të krishterin në një gjendje të paformuar sipas standardit që është Krishti.
Nëse ky është qëllimi i ekzistencës në kishë të “barinjve mësues”, është e qartë se me këtë presupozohet që ata do të jenë të aftë ta realizojnë këtë qëllim. Kjo është edhe arsyeja përse Pali vendos në cilësitë e domosdoshme të kandidatit për tu bërë “mbikqyrës” edhe “i aftë të mësojë” (1 Tim. 3:2).