Domethënia e pashkës dhe implikimet e saj në jetën e krishterë (Reflektim mbi 1 Korintasve 5:7-8)

Ndër dy festat kryesore të krishtërimit, sic janë Krishtlindja dhe Pashka, padyshim e para është më popullorja, dhe ndoshta më e festuara. Por nga këndvështrimi biblik dhe i teologjisë së krishterë, pa më të voglin dyshim Pashka është ajo më domethënësja dhe më e rëndësishmja. Ajo kremton vdekjen flijimore dhe ringjalljen e Jezus Krishtit; themelin mbi të cilin qëndron besimi të krishterë. Për këtë arsye, historikisht kremtimi i Pashkës ka qenë një rast për të reflektuar mbi domethënien dhe vlerën e vdekjes dhe ringjalljes së Jezus Krishtit për faljen e mëkateve dhe shpëtimin e përjetshëm. Megjithatë, një aspekt ndoshta pak i trajtuar i Pashkës, është ai i implikimeve konkrete që mbart për jetën e krishterë kremtimi i saj. Në këtë artikull do të ndalemi shkurtimisht të trajtojmë këtë aspekt, duke u bazuar në të vetmin vend ku apostulli Pal flet shprehimisht për Pashkën: 1 Korintasve 5:7-8.
Apostulli Pal, duke u shkruar korintasve në lidhje me një rast të rëndë imoraliteti në komunitet (1 Korintasve 5), jo vetëm i qorton për indiferencën e tyre, por edhe i nxit për një qëndrim të qartë disiplinues ndaj një rasti të tillë. Arsyeja e një qëndrimi të tillë është jo vetëm eliminimi i mëkatit, por edhe i efekteve infektuese të tij në jetën e komunitetit. Këtë Pali e argumenton përmes metaforës së majasë që e përdor në referim të mëkatit dhe efekteve të tij. Në v. 6 ai përdor një shprehjeje proverbiale: “A nuk e dini se pak maja e zë gjithë brumin?!” (shih edhe Gal. 5:9). Dhe pastaj, duke vazhduar metaforën e majasë në v. 7a, u bën thirrje korintasve të heqin mëkatin nga mesi i tyre, për të qenë në këtë mënyrë ata që janë bërë në fakt në Krishtin: një brumë i ri pa maja.
Në këtë kontekst apostulli flet për Pashkën dhe kremtimin e festës në vgj. 7b-8 me një trajtim teologjik “që ofron bazën për ekleziologjinë dhe etikën.”(Anthony C. Thiselton, The First Epistle to the Corinthians, The New International Greek Testament Commentary (Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids, Michigan/ Paternoster Press, Carlisle, UK, 2000), f. 403.) Futja këtu e temës së Pashkës e pasuar më pas me thirrjen “Prandaj le ta kremtojmë festën…” (v. 8) shtron pyetjen e se pse Pali trajton këtu edhe temën e Pashkës edhe temën e kremtimit të festës? Në përgjithësi komentuesit janë të mendimit se Pali flet për kremtimin e festës thjesht në një kuptim figurativ, duke iu referuar jetës së re në besimin në Krishtin. Por nuk është për t’u përjashtur krejtësisht mundësia që ai apo po flet për kremtimin e festës së Pashkës nga të krishterët e hershëm. Në këtë rast të fundit, ndoshta Pali është duke shkruar në një kohë përgatitjeje për kremtimin e pashkës, dhe kjo e motivon të përdorë figurën e pashkës dhe të kremtimit të festës së pashkës. Por aplikimi që Pali synon t’i bëjë domethënies së pashkës dhe kremtimit të saj (së pari në kishën në Korint), nuk kufizohet në një datë apo periudhë të caktuar kalendarike, por përfshin të gjithë jetën e krishterë.
Argumentimi i Palit duket se presupozon një njohjen paraprake që lexuesit e tij kanë për kuptimin e Pashkës hebraike dhe mënyrën e kremtimit të saj. Po ashtu, nënkuptohet se për lexuesit, vdekja flijimore e Krishtit kishte përmbushur domethënien e flisë së Pashkës hebraike, aq sa tani mund të flitet për “pashkën tonë: Krishtin”. Por Pali kërkon që korintasit të shkojnë më tej në të kuptuarit e vlerës së flisë së Krishtit si Pashka jonë; në atë të mënyrës së kremtimit të Pashkës në përputhje me kuptimin e saj. Pikërisht në këtë aspekt të fundit, Pali kërkon ta përqendrojë arsyetimin e tij, sepse thirrja në v. 7a, drejtuar situatës konkrete të korintasve, bëhet në v. 8 një thirrje e përgjithshme për të gjithë të krishterët (shih kalimin nga veta e dytë shumës në vetën e parë shumës).

I. Pashka e krishterë si përmbushje e pashkës hebraike

Pashka e krishterë, në të cilën kremtohet vdekja flijuese e Krishtit dhe ringjallja e tij, është e lidhur ngushtë me Pashkën hebraike e cila, gjithashtu, përbën festën kryesore të hebrenjve. Kjo lidhje nuk ka të bëjë thjesht me faktin se vdekja e Krishtit ndodhi historikisht në ditët e kremtimit të Pashkës hebraike, por edhe sepse vdekja e ringjallja e Krishtit përmbush kuptimin që mbartte Pashka hebraike. Kur apostulli Pal deklaron te 1 Kor. 5:7 se “Pashka jonë, që është Krishti, u flijua për ne” ai po vë në dukje lidhjen që ekziston mes flisë së Krishtit dhe flisë së Pashkës hebraike. Kjo lidhje nuk ka të bëjë vetëm me emrin, por edhe me përmbajtjen e saj. Më vdekjen flijimore të Krishtit kemi tejkalimin dhe përmbushjen e kuptimit të Pashkës hebraike, aq sa tani mund të flitet për një Pashkë të krishterë (pashka jonë) që ka në thelb flijimin e Krishtit.
Festa e pashkës hebarike e ka origjinën e saj në periudhën e daljes së popullit të Izraelit nga Egjipti, ku për herë të parë Jahweh urdhëron mënyrën se si populli i tij duhej të vepronte që të dilte nga skllavëria e Egjiptit pa u prekur nga gjykimi mbi këtë të fundit. Tek Eksodi 12 Perëndia jep nëpërmjet Moisiut instruksionet për kremtimin e pashkës: kreu i familjes duhej të flijonte një qengj ose kec motak pa të meta dhe me gjakun e tij të shenjonte trarët dhe arkitraun e shtëpisë. Mishi duhej të piqej dhe të hahej po atë natë pa lënë asgjë në mëngjes dhe pa i thyer asnjë kockë. Mishi i qengjit, i shoqëruar edhe me barishte të hidhura dhe bukë të ndorme, duhej ngrënë me rrobat ngjeshur dhe shpejt e shpejt. Duke qenë se kjo ngjarje shprehte daljen apo kalimin nga skllavëria e Egjiptit në liri, kremtimi i saj do të përbënte ngjarjen kryesore për besimin hebraik, një ngjarje për t’u kremtuar vit pas viti.
Në judaizmin e periudhës së DhR, duke qenë se thelbi i pashkës është flijimi i qengjit, në përputhje me Eks. 12:21 termi “pesach” përdorej për qengjin e pashkës. Këtë përdorim e gjejmë të reflektuar në DhR, në shprehjet “të flijosh pashkën” (Mar. 14:12; Luka 22:7, “të përgatitësh pashkën” (Mar. 14:16; Luka 22:8, 13) apo “të hash pashkën” (Mar. 14:12, 14; Luka 22:8, 11, 15).(Joachim Jeremias, Theological Dictionary of the New Testament, vëll. V, f. 897, shën. 8. ) Në këtë kuptim e përdor edhe Pali termin “pashkë”, kështu që ideja e deklarimit në v. 7 është: “sepse qengji ynë i pashkës, Krishti, u flijua për ne” (shih përkth. angl. ESV, NRSV, NET, NIV; në shqip Filipaj).
Identifikimi i Krishtit me qengjin e Pashkës gjen pasqyrim në DhR që herët në sherbesën e Gjon pagëzorit me deklarimin e tij referuar Krishtit “Ja qengji i Perëndisë që heq mëkatin e botës!” (Gjoni 1:29, 36). Po ashtu Gjoni në ungjillin e tij vë në dukje se Jezusit nuk iu thye asnjë kockë, e këtë e sheh si përmbushje të Shkrimit: “Nuk do t’i thyhet asnjë eshtër” (Gjoni 19:36), një referim i qartë për qengjin e pashkës (shih Eks. 12:46). Edhe Pjetri, duke shkruar më vonë, flet për shpengimin “me anë të gjakut të cmuar të Krishtit, si të qengjit të patëmetë dhe të panjollë” (1 Pjet. 1:19). Në themel të këtij identifikimi të Krishtit me qengjin e Pashkës qëndron ideja se ajo cfarë synonte të shprehte Pashka hebraike gjen përmbushje në Pashkën e re të themeluar me flinë e Krishtit. Përmes flisë së Krishtit, qengjit të Perëndisë, populli i Perëndisë ka kaluar nga jeta e vjetër në skllavërinë e mëkatit dhe e fajit ne lirinë e një jete të re që gjen përmbushje në mbretërinë e Perëndisë.

II. Implikimet etiko-moral të kremtimit të Pashkës

Pali nuk ndalet vetëm në faktin që vdekja flijimore e Krishtit është përmbushje e domethënies që kishte Pashka: clirimin nga jeta e vjetër nën skllavërinë e mëkatit. Ai e zhvillon më tej temën e Pashkës duke folur për mënyrën e kremtimit të saj. Argumentimin e tij Pali e ndërton mbi mënyrën e kremtimit të Pashkës hebraike nga judenjtë në kohën e tij. Kështu, ndërkohë që DhV bën dallimin mes Pashkës (e cila kremtohej në natën mes 14-15 të muajit Nisan [mars/prill]) dhe festës së bukës së ndorme (e cila kremtohej nga 15-21 të muajit Nisan), në judaizmin e vonë, të dyja ishin bashkuar në një dhe emri “pashkë” përdorej për të nënkuptuar të dyja. Këtë përdorim e gjejmë në DhR te Luka 22:1 (“Ndërkaq po afrohej festa e të Ndormëve, që quhet Pashkë.”) dhe Mar. 14:12 (“Tani, në ditën e parë të festës së të Ndormëve, kur flijohej Pashka…”). Bazuar tek Eks. 12:15-21, për judenjtë përgatitja për kremtimin e festës përfshinte hetimin e kujdesshëm dhe largimin nga shtëpia të cdo gjurmë majaje të mëparshme apo ushqimi të mbruajtur që ishte përdorur deri përpara festës. Tani fillon dicka e re që lë prapa të vjetrën dhe gjithcka që ka lidhje me të. Këtë ka parasysh Pali kur bën thirrjen në v. 8 për mënyrën e kremtimit të festës duke hequr majanë e vjetër, por tani duke e aplikuar në një dimension etiko-moral.
Pali nuk ia lë lexuesit ta nënkuptojë vetë kuptimin e gjuhës figurative që ai po përdor, por e shpreh shkoqur kur identifikon në majanë e vjetër “ligësinë” e “keqësinë”, dhe në bukën pa maja “sinqeritetin” dhe “të vërtetën”. Qëllimi i Palit është të vërë në dukje që, nëse përmes veprës flijimore të Krishtit kemi kalimin nga skllavëria e mëkatit në lirinë e jetës së re sipas standardeve të Perëndisë, atëherë jeta e krishterë duhet të jetë e pastruar nga cdo gjë që i përket jetës së vjetër mëkatare. Kisha si komunitet duhet të pasqyrojë atë cfarë cdo individ i krishterë është në të vërtetë: një krijesë e re, sepse të vjetrat shkruan, ja gjithcka është bërë e re (2 Kor. 5:17).
Nëse thirrja e Palit për kremtimin e festës, përtej aplikimit në gjithë jetën e krishterë, synonte edhe një aplikim imediat në kremtimin e Pashkës në kohën që po shkruante, atëherë ai po u thoshte korintasve se kremtimi i Pashkës nuk mund të ishte vetëm një cështje formale apo rituale, e shkëputur nga mënyra se si ata e jetojnë krishtërimin. Ata nuk mund të kremtonin festën duke mbajtur në gjirin e tyre majanë e vjetër të mëkatit. Kjo përbën një inkoherencë me vetë kuptimin e Pashkës. Kisha dhe individi i krishterë janë thirrur që ta kremtojnë pashkën e tyre (vdekjen e Krishtit për mëkatet) duke hequr cdo gjë mëkatare që ka të bëjë me jetën e vjetër nën skllavërinë e mëkatit dhe duke shfaqur ato standarde të reja që janë në përputhje me pozicionin e tyre të ri në Krishtin.
Duke e aplikuar sot mësimin e Palit në kremtimin e pashkës, mund të nënvizojmë dy gjëra: së pari, në nivelin komunitar, kishat duhet të reflektojnë për standardet etiko-morale në gjirin e saj. Reflektimi për vdekjen dhe ringjalljen e Krishtit duhet të përbëjë një moment reflektimi jo vetëm për domethënien e veprës së Krishtit, por edhe një moment reflektimi për gjendjen e kishës e cila duhet të shprehë në mënyrë të qartë identitetin e saj si “një brumë i ri, sic jeni pa maja” (v.6). Së dyti, në nivelin individual, festimi i pashkës nuk duhet të jetë vetëm kremtimi i jashtëm ritual i Pashkës, si përmbushja e një detyrimi fetar të përvitshëm. Festimi i Pashkës duhet të jetë koherent me standardet e jetës së re në Krishtin. Më konkretisht, duhet të jetë një moment ripërtëritjeje frymërore: heqja e cdo gjëje te vjetër që nuk përputhet me shenjtërinë e krishterë, qofshin ato sjellje, qëndrime apo standarde të jetës së vjetër dhe të jetuarit e jetës së re në cdo gjë që ka të bëjë me sinqeritetin dhe të vërtetën në Krishtin.

CHRISTIANS TORTURED! Where is God when it hurts?

New Testament Books for Pastors and Teachers - VI

________________________________________

by Ralph Martin
published: 2001-04-18
© 2001 Theologybooks.com, Wipf and Stock.
________________________________________

6. ROMANS
Commentaries on the pivotal epistle to the Romans as a key to Paul's theology and indeed to the New Testament teaching on salvation and salvation history come in all shapes and sizes.
Pride of place must go to Charles E. B. Cranfield's two-volume contribution to the revised ICC, though the older ICC by William Sanday and Arthur C. Headlam should in no way be disregarded. Their commentary is easier to use, and with less detail it will not tax the reader's patience and concentration; both virtues are needed to get the best out of Cranfield, who packs an amazing amount of detail into his exegesis. Every conceivable option is given, so that the reader knows what are the possibilities, both in the ancient church and among modern interpreters, before he learns how Cranfield inclines. In that sense Cranfield's Romans is a definitive work, and its objectivity is one of its foremost and finest assets. A close second is Ernst Käsemann's newly translated work, full of theological perception and marked by Teutonic Griindlichkeit. Fresh surprises await the reader at every turn, and one comes away from Käsemann with appreciation for Paul as a theologian, whether we agree with every position and argument of the commentator or not.
For practical purposes Franz J. Leenhardt's translated commentary has much to offer and is worth consulting. C. K. Barrett (Harper-Black) has put preachers in his debt with a plainly written but remarkably interesting commentary that goes to the heart of the Pauline gospel. For any preacher still unsure what that gospel was (and is), let me urge an acquaintance with Barrett's compact Reading Through Romans as a minor masterpiece, second to which is John A. T. Robinson, Wrestling with Romans, which unhappily seems to run out of steam after treating ch. 8.
Commentaries that pursue a particular tack, that have what is called today a distinctive Tendenz, would include the dated work of C. H. Dodd (Moffatt), which represents the best in the older liberal tradition (see Dodd on the "wrath of God" in Romans 1, and his dismissive attitude to Romans 9-11); and John Murray (NICNT, 2 vols.), who views Romans through the spectacles of classical Reformed theology, much in the wake of Charles Hodge's mid-nineteenth-century commentary, reprinted in 1951. Of course, you may say that the latter is no bad thing, but prospective readers ought to be aware of a commentator's penchant.
In the field of smaller works, F. F. Bruce writes the Tyndale commentary with never a wasted word, and Handley C. G. Moule has given us two efforts in expounding the text of the epistle: a treatment of the Greek text (Cambridge Bible for Schools and Colleges) that is excellent, and a more devotional exposition in The Expositor's Bible. Brief comments on the text are found in A. M. Hunter's Torch edition and Ernest F. Scott's commentary. Special mention ought to be made of Matthew Black in NCB for two striking features: pointed comments on the text, and a remarkably full bibliography of recent work on Romans (up to 1973).
Karl Barth's The Epistle to the Romans (1922 ed.) is of course a classic. This book is the one that dropped like a bomb in the theologians' playground; but his A Shorter Commentary on Romans (1919) is very serviceable for getting to the nub of Barthian exegesis. From a strictly theological stance nothing is better than Anders Nygren's commentary, even if it fails as a verse-by-verse exposition. In the same tradition of Lutheran scholarship is the more succinct treatment by Roy A. Harrisville.
There are still other more devotionally and homiletically oriented books on Romans; we will mention John R. W. Stott's Men Made New (on Romans 5-8) and Earl F. Palmer's Salvation by Surprise (with useful study questions appended). To shed light on a dark place (Romans 9-11) there is nothing more illuminating than Christ and Israel by Johannes Munck.
The list of foreign-language commentaries is headed by Otto Michel (MeyerK series) and Hans Lietzmann (HzNT), the former exegeting the text with great thoroughness, the latter offering pithy comments. A volume with more detailed scope and theological penetration is Ulrich Wilckens in the EKK series, designed with European clergy, both Catholic and Protestant, in mind.
RECOMMENDATION: Cranfield is a clear leader for sound and sober exegesis, but you cannot go wrong with Barrett (Harper-Black). The two titles complement each other and often disagree on points of detail.

New Testament Books for Pastors and Teachers - V

________________________________________

by Ralph Martin
published: 2001-04-18
© 2001 Theologybooks.com, Wipf and Stock.
________________________________________

4. JOHN
John's Gospel is by common consent a treasure trove for preachers and teachers of the word. Yet it poses a set of problems that every generation must seemingly wrestle with on its own. In particular, the issues of historical value and the meaning of John's symbolism are the two interlocking questions that honest preachers must look squarely in the eye before they announce a text from the Fourth Gospel. Books that elucidate John's background and thought world are good; but even better are the commentaries that help us unpack John's message as part of the diversity of New Testament truth. And that means the best commentators will be those who write with a concern to explore John's theological dimension at some depth, to do for our day what William Temple's two volumes (Readings in St. John's Gospel) did for his time. One representative example of this in-depth exegesis is Robert H. Lightfoot's commentary volume St. John's Gospel; and from the Barthian standpoint Edwyn C. Hoskyns and Francis Noel Davey have put together a stimulating-if sometimes wayward-book, exegetically weak, but facing the theological questions head-on.
For thorough exegesis there is no substitute for C. K. Barrett on the Greek text. His volume should be our first resource, as we are able to use it, before we move on. Rudolf Schnackenburg's contribution to the Herder commentary series has now been translated in three volumes, which are repositories of learning and information. A close partner to these leaders in the field is Raymond E. Brown (two volumes in AB), easier to use because there is no Greek language barrier, and full of exegetical perception.
Rudolf Bultmann's massive work contains much data as background material, but he is so erudite as to leave the reader who has concerns other than discovering religious-historical parallels rather breathless.
Both literary analysis and historical learning are worn lightly by Barnabas Lindars (NCB), whose fat volume in a series otherwise lean and sleek should be within arm's reach. Another large volume, this one in the NICNT, is contributed by Leon Morris, replacing an unsatisfactory title in the same series by Merrill C. Tenney. To a lesser extent R. H. Strachan, John Marsh (Pelican), R. V. G. Tasker (Tyndale), and Joseph N. Sanders (Harper-Black) have their place, and occasionally offer insights. Among older works, that of F. Godet (three volumes) has a rich vein of spiritual worth, with practical applications. B. F. Westcott's two titles (one based on the Greek and one on the English text) can be relied on for sober and scholarly, if not overly stimulating, research.
For genuine excitement in Johannine studies we need to turn to individual contributions that are not commentaries in the proper sense, except that the first named in our roster does offer a commentary-like approach throughout his book. I refer to C. H. Dodd's later work Historical Tradition in the Fourth Gospel. This book admirably supplements-as it completes-his earlier and pioneering study The Interpretation of the Fourth Gospel. Both books by Dodd are milestone works, and they cannot be neglected.
Modern individual monographs are virtually legion, and we mention only some representative samples. J. Louis Martyn's History and Theology in the Fourth Gospel broke new ground when it first appeared, and it has now been revised. Robert T. Fortna's literary criticism has some positive things to offer the exegete; it is titled The Gospel of Signs. The more recent studies of R. Alan Culpepper, The Johannine School (on the Johannine community of faith), and John Painter, John:Witness and Theologian (on the teaching of John concerning the Christian life), are both important. There is a lot of valuable discussion of past and recent research in Johannine studies in Stephen S. Smalley's John: Evangelist and Interpreter. A. M. Hunter's According to John is a popular survey of recent trends, useful for catching up on what the scholars are saying, though Robert A. Kysar's book The Fourth Evangelist and His Gospel is more comprehensive, if less readable.
RECOMMENDATION: The choice turns firmly on whether the Greek text presents a problem. If it does, Brown is preferable; but if not, Barrett stands out, especially in its second edition.

5. THE ACTS OF THE APOSTLES
For users of the Greek New Testament-or for those who wish to brush up on their Greek-F. F. Bruce's first commentary (in chronological order) on Acts may be recommended as a good exercise in linguistic study. His second volume (in NICNT) virtually made the contents of his first book available to a wider public, but still lacked-on his own admission-much of a theological dimension.
For that we turn to Ernst Haenchen's massive work, translated from his MeyerK contribution, and surprisingly for so technical a work of scholarship, it is rich in preaching suggestions that alert readers will not be slow to appropriate. For a succinct overview of theological issues in the study of Acts, note Robert J. Karris, What Are They Saying About Luke and Acts? A Theology of the Faithful God.
On the historical side, there is nothing to supersede the five volumes of The Beginnings of Christianity, edited by F. J. Foakes-Jackson and Kirsopp Lake, happily available in a Baker reprint at a bargain price. Volume 4 is commentary, and with some excellent exegetical notes it is still valuable. All later commentators pay tribute to Kirsopp Lake, Henry J. Cadbury (whose contributions to the five-volume work are of first importance), and F. J. Foakes-Jackson as a trio whose work has stimulated their labors. A. N. Sherwin-White, Roman Society and Roman Law in the New Testament, brings the story up to date on the side of the early church's setting in the Roman world.
What subsequent commentators have done with the mass of scholarly data is, of course, an individual matter. Richard P. C. Hanson (New Clarendon) and William Neil (NCB) represent the best in sober, dependable, British scholarship, but with little flair. C. S. C. Williams (Harper-Black) has a more attractive presentation, and this may be classed as the preacher's best standby. The older book of R. B. Rackham (Westminster) is written from the "high" Episcopalian viewpoint but will greatly help the preacher, as will Everett F. Harrison's volume and that of I. Howard Marshall (Tyndale), who exegetes Acts within an evangelical context, but with a sharp eye for theological motifs.
I have been helped by a lesser-known title, the commentary by J. Alexander Findlay. Now dated in many respects (it appeared in 1934; second edition 1936), it still gets to the heart of the story of the early church, and in pericope after pericope the writer's ability to expound the meaning of the text in a set of broad strokes makes this work remarkably fresh and relevant today. In fact, hard-pressed preachers needing exegetical help fast are recommended to seek out this title (available only in libraries and possibly in used book stores) and use it alongside Gerhard Krodel's equally attractive and up-to-date contribution to the Proclamation Commentaries series, valuable for its literary analysis of Acts.
Not much good is done by Johannes Munck's Anchor Bible volume, sad to say. There is some compensation, however, in what is offered by a fellow Scandinavian, Jacob Jervell, in Luke and the People of God: A New Look at Luke-Acts, even if this book promotes a thesis (Luke's purpose is governed by Jewish connections and his desire to keep the church and the synagogue together) that lacks cogency. Robert Maddox's The Purpose of Luke-Acts, mentioned earlier, should be consulted to get one's bearings on current options for interpreting the purpose of Acts. And no understanding of where scholars are today is really possible without a knowledge of where they have come from. For that reason W. Ward Gasque's A History of the Criticism of the Acts of the Apostles fills an important gap.
Studies on special themes in Acts are legion; and we may content ourselves with mentioning only a few, selected by the criterion that they are related to pastoral problems: Schuyler Brown, Apostasy and Perseverance in the Theology of Luke; James D. G. Dunn, Baptism in the Holy Spirit (first-class for an exegetical treatment of problem passages such as Acts 8 and 19); Martin Hengel, Acts and the History of Earliest Christianity (a robust essay in apologetics defending Luke's role as an ancient historian); John C. O'Neill, The Theology of Acts in Its Historical Setting (on Luke as an evangelist par excellence); and Stephen G. Wilson, The Gentiles and the Gentile Mission in Luke-Acts (valuable for some thoughts on the church's mission in every age).
RECOMMENDATION: As a commentary to set one thinking, Haenchen is unrivalled; a different historical perspective will be found in Williams.

(vijon)

Dëgjo Ligji i Përterirë 6:4 në hebraisht

"Dëgjo o Izrael: Jahweh është Perëndia ynë. Jahweh është një i vetëm"