Pali, sophos architekton
Megjithatë, është e natyrshme të pyesim, pse duhej që Palit t’i jepej një dituri e tillë sa të ishte apostulli kryesor i krishtërimit e jo Pjetrit, apo një prej apostujve të tjerë? Pikërisht sepse ata kishin ndenjur me Jezusin gjatë shërbesës së tij tokësore, a nuk duhej të ishte ndonjëri prej tyre më i përshtatshëm se Pali? Fakti që Palit iu dha hiri nga Perëndia që “si arkitekt i ditur” (gr. sophos architekton) të hidhte themelin e kishës (1 Kor. 3:10), nuk do të thotë se formimi i tij i trashëguar nga judaizmi ishte i parëndësishëm për këtë rol të tij. Përkundrazi, ai formim ishte baza që ai të ishte Pali që ne njohim.
Në këtë përfundim ne arrijmë duke njohur personin e Palit përpara kthimit të tij në krishtërim. Këto të dhëna na i jep në mënyrë autobiografike vetë Pali te Fil. 3:4-6; Gal. 1:13-14 dhe në mbrotje të tij te Vep. 22:3. Prej këtyre të dhënave mund të kuptojmë se Sauli, përpara se të ishte Pali apostulli i Krishtit, nuk ishte një jude me formim të zakonshëm, as mesatar, por një jude i formuar plotësisht në besimin hebraik dhe traditën judaike. Deklarimi i tij “... rritur në këtë qytet [Jeruzalem], edukuar te këmbët e Gamalielit sipas përpikmërisë së ligjit të etërve” (Vep. 22:3; përkthimi është i imi, bazuar në pikësimin e The Greek Neë Testament, UBS4. Ndërsa ABS e përkthen nisur nga pikësimi i Textus Receptus) synon t’u thotë judenjve të mbledhur se ai kishte përqafuar krishtërimin jo sepse ishte i paditur në besimin hebraik të DhV dhe në traditën judaike. Jo aspak! Ai kishte marrë formimin më të lartë teologjik të kohës nga rabini më i mirënjohur dhe i respektuar i judaizmit (shih Vep. 5:34-40 ku Luka e paraqet Gamalielin si një person pozitiv në mes të anëtarëve ekstremistë të Sinedrit). Në fakt, Gamalieli citohet shpesh te Mishnah, dhe në traditën e vonë judaike vlerësohet si një ndër figurat më kryesore të judaizmit.
Sic kemi paraqitur në një postim të mëparshëm, në këtë nivel të shkollimit (që sot do t’i korrespondonte arsimit universitar) studentët mësonin interpretimin e teksteve të DhV përmes metodave të ekzegjezës të përcaktuara nga Hilleli (ndoshta i ati ose gjyshi i Gamalielit), si dhe mënyrën e aplikimit të Ligjeve të Moisiut në jetën e përditshme. Ky formim pati peshën e vet të pazëvendësueshme në shërbesën e mëvonshme të Palit si mësues i teologjisë së krishterë. Studiuesi i respektuar ungjillor F. F. Bruce, në librin e tij Paul: Apostle of the Heart Set Free (Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids, Michigan, 1999), të cilësuar si “kulmi i një jete të tërë në studimin e Palit”, shkruan: “Padyshim, në shumë cështje, përfshi p. sh. shpresën e ringjalljes dhe teknikat e ekzegjezës biblike, ndoshta Pali qe një nxënës i aftë dhe një ndjekës besnik i mësuesit të tij” (fq. 51). Ndërsa William R. Stegner, duke u shprehur në mënyrë më specifike, shkruan: “Një farë njohurie në lidhje me edukimin formal të Palit arrihet duke vlerësuar aftësitë e tij ekzegjetike në një pjesë si Rom. 9:6-29 ku Pali përdor Shkrimet hebraike, teknikat midrashike dhe traditat ekzegjetike të kohës së tij.” (“Jew, Paul The”, Dictionary of Paul and His Letters, [InterVarsity Press, Downers Grove Ill.; Leicester, England, 1993], fq. 505). Më poshtë, në artikullin e tij, Stegner ndalet duke analizuar konkretisht perdorimin e këtyre teknikave dhe metodën e interpretimit të DhV në disa tekste të Palit dhe duke i krahasuar me të dhënat nga literatura rabinike e kohës. Në fund shkruan: “Mënyra se si Pali përdor Shkrimin, teknikat midrashike dhe traditat ekzegjetike bashkëkohore te Rom. 9:6-29, prodhuan një kompozim tepër të sofistikuar. Ky nuk mund të ketë qenë produkt i një mendjeje të paformuar. Nëse ai nuk ka qenë trajnuar nga Gamalieli, atëherë ai është mësuar nga një tjetër mjeshtër jude. Sidoqoftë, është e qartë që Pali mori një edukim formal në judaizmin e kohës së tij”. (po aty, fq. 506). Kjo nuk e minimizon as e nënvleftëson veprimtarinë e Frymës së Shenjtë në jetën dhe veprimtarinë e Palit si apostull. Aspak! Por që veprimtaria e Frymës së Shenjtë nuk zëvendësoi formimin e mëparshëm të Palit me një formim të ri, por i dha një këndvështrim të ri gjithckaje që ai kishte mësuar më përpara, nën dritën e identifikimit të Jezusit nazarenas si Mesia (Krishti) dhe i veprës së këtij të fundit përmes vdekjes dhe ringjalljes. Nga ky këndvështrim Pali deklaron se “Por, po ju vë në dijeni, o vëllezër, se ungjilli që është shpallur nga unë, nuk është sipas njeriu, sepse unë nuk e kam marrë as e kam mësuar nga ndonjë njeri, por nëpërmjet zbulese të Jezus Krishtit” (Gal. 1:11-12).
Kur Pali u deklaron qoftë judenjve e qoftë besimtarëve në Filipi se për nga zelli dhe bindjet mbetej një farise (Vep. 23:6; Fil. 3:5), kjo është dëshmia më e fortë se Pali nuk hodhi poshtë cdo gjë që kishte marrë nga formimi i tij i mëparshëm, duke nisur gjithcka nga fillimi. (Si parantezë: si të krishterë të mësuar t’i shohim farisenjtë vetëm si persona negativë [kjo edhe për faktin se nuk kemi studiuar cafarë ishte fariseizmi, cilat ishin të mirat dhe të këqiat e tij], mund të na habisë fakti se Pali e konsideron veten një farise!). Por, mbas vegimit të Jezusit të ringjallur në rrugën e Damaskut, Pali kishte nevojë të reflektonte mbi cdo gjë që kishte mësuar nën dritën e faktit që Jezusi ishte Mesia i kryqëzuar dhe i ringjallur. Në këtë drejtim shkon dëshmia e tij te Gal. 1:15-18. Në lidhje me këtë F. F. Bruce shkruan: “Pali nuk u ishte borxhli për elementët bazë të teologjisë së tij dishepujve në Damask, as dishepujve në ndonjë vend tjetër. Në lidhje me këtë pretendimi i tij për ungjillin që ai predikonte mund të pranohet më mëdyshje: ‘unë nuk e kam marrë as e kam mësuar nga ndonjë njeri, por nëpërmjet zbulese të Jezus Krishtit’ (Gal. 1:12). Patjetër, ai nuk i erdhi në gjithë plotësinë e vet përnjëherësh, por, ashtu si Pali e sheh, ai i gjithi implikohej në zbulimin e rrugës për Damask. Ishje kjo [ngjarje] që i dha një perspektivë të re të gjithë përvojës dhe formimit të tij të mëparshëm” (në vep. cit., fq. 80).
Në përfundim, kjo panoramë shumë e shkurtër e rolit të formimit teologjik të Palit në shërbesën e tij të mëvonshme si apostulli më i lartë i krishtërimit, si dhe ajo që kemi thënë në postimet e mëparshme në lidhje me formimin e apostujve të tjerë, na demonstron se formimi intelektual teologjik i drejtuesve të kishës shqiptare (por dhe më gjërë) është i nevojshëm (në mos i domosdoshëm) për kryerjen e shërbesës së udhëheqësit të kishës së Zotit. Madje, për ne, që përpara kthimit tonë në krishtin (ndryshe nga Pali dhe apostujt e tjerë) nuk kemi patur asnjë njohuri në lidhje me Biblën, interpretimin e saj dhe teologjinë e krishterë në përgjithësi, aq më e domosdoshme është nevoja që, përpara se të marrim (apo japim) një rol të tillë udhëheqjeje dhe mësimdhënieje, të pajisemi më formimin e duhur biblik e teologjik. Pretendimi se me vetëm një njohuri të përgjithshme vetjake nga leximi personal i Biblës apo librave devocional, Fryma e Shenjtë mund të na bëjë të aftë për të drejtuar sic duhet kishën e Zotit, pa synuar një formim teologjik më të lartë (qoftë përmes institucioneve arsimore të krishtera [kur është e mundur] apo përmes një angazhimi të vazhdueshëm në kërkimin dhe leximin e literaturës së duhur të krishterë), nuk ka asnjë mbështetje biblike, nuk ka asnjë mbështetje nga historia e kishës, dhe është një keqkuptim i dëmshëm i veprimtarisë dhe i rolit të Frymës së Shenjtë në shërbesën e drejtuesit.
Sa për mbyllje, disa shembuj nga historia e kishës mund të na motivojnë në këtë drejtim. Sipas Charles Ludwig, Spërxhën (Spurgeon) i quajtur edhe “princi i predikuesve”, kur vdiq kishte një librari me 12.000 libra. Ai mund të kishte patur edhe më shumë, por mijëra të tjerë i kishte falur, sidomos kolegjeve të krishterë. Ai shpesh mund të citonte pjesë të tëra prej tyre. Ndërsa duke predikuar për 2 Tim. 4:13, Spërxhën thotë: “A mund ta merrni me mend?! Pali kishte shkuar dhe ardhur në Parajsë. Ai shkroi pjesën më të madhe të DhR. Ai kishte parë Zotin. E megjithatë, ai ka nevojë për libra” (në Nelson’s Complete Book of Stories, Illustartions & Quotes). J. Oswald Sanders, në librin e tij bestseller (që cdo drejtues shqiptar duhet ta lexojë) Spiritual Leadership (Moody Press, Chicago, 1994, botimi i dytë i rishikuar) i kushton një kapitull të tërë nevojës së udhëheqësit për leximin e librave. Ndër shembujt e shumtë, në fq. 102 ai tregon se John Wesley u kërkonte shërbestarëve të rinj të kishave metodiste që ose t’i kushtoheshin leximit ose të largoheshin nga shërbesa.
Përballë këyre fakteve, është e trishtueshme të shohësh që në kishat shqiptare vlerësohet aq pak leximi (mjafton të marrësh një informacion të thjeshtë në libraritë e krishtera në Tiranë), apo të shohësh pastorë e drejtues që ose mjaftohen me pak libra devocionalë të cilët, pavarësisht vlerës së tyre për cdo të krishterë, nuk u japin asgjë për shërbesën e tyre ose (më e keqja) nuk lexojnë asgjë. Është e trishtueshme të shohësh patorë e drejtues që predikojnë apo interpretojnë tekste biblike pa njohur parimet elementare të interpretimit të biblës, vetëm me bindjen se Fryma e Shenjtë do t’i drejtojë në cfarëdo që të thonë, a thua se Fryma e Shenjtë është ndonjë fuqi magjike që mund ta përdorë kushdo pa u lodhur! Eshtë e vërtetë se një shkollë biblike nuk të bën pastor e drejtues, por kjo nuk e hedh poshtë faktin se pastor e drejtues nuk bëhesh as thjesht duke e dëshiruar atë! “Liderët janë lexues dhe lexuesit janë lider” (Anonim) (në Nelson’s Complete Book of Stories, Illustartions & Quotes).
Megjithatë, është e natyrshme të pyesim, pse duhej që Palit t’i jepej një dituri e tillë sa të ishte apostulli kryesor i krishtërimit e jo Pjetrit, apo një prej apostujve të tjerë? Pikërisht sepse ata kishin ndenjur me Jezusin gjatë shërbesës së tij tokësore, a nuk duhej të ishte ndonjëri prej tyre më i përshtatshëm se Pali? Fakti që Palit iu dha hiri nga Perëndia që “si arkitekt i ditur” (gr. sophos architekton) të hidhte themelin e kishës (1 Kor. 3:10), nuk do të thotë se formimi i tij i trashëguar nga judaizmi ishte i parëndësishëm për këtë rol të tij. Përkundrazi, ai formim ishte baza që ai të ishte Pali që ne njohim.
Në këtë përfundim ne arrijmë duke njohur personin e Palit përpara kthimit të tij në krishtërim. Këto të dhëna na i jep në mënyrë autobiografike vetë Pali te Fil. 3:4-6; Gal. 1:13-14 dhe në mbrotje të tij te Vep. 22:3. Prej këtyre të dhënave mund të kuptojmë se Sauli, përpara se të ishte Pali apostulli i Krishtit, nuk ishte një jude me formim të zakonshëm, as mesatar, por një jude i formuar plotësisht në besimin hebraik dhe traditën judaike. Deklarimi i tij “... rritur në këtë qytet [Jeruzalem], edukuar te këmbët e Gamalielit sipas përpikmërisë së ligjit të etërve” (Vep. 22:3; përkthimi është i imi, bazuar në pikësimin e The Greek Neë Testament, UBS4. Ndërsa ABS e përkthen nisur nga pikësimi i Textus Receptus) synon t’u thotë judenjve të mbledhur se ai kishte përqafuar krishtërimin jo sepse ishte i paditur në besimin hebraik të DhV dhe në traditën judaike. Jo aspak! Ai kishte marrë formimin më të lartë teologjik të kohës nga rabini më i mirënjohur dhe i respektuar i judaizmit (shih Vep. 5:34-40 ku Luka e paraqet Gamalielin si një person pozitiv në mes të anëtarëve ekstremistë të Sinedrit). Në fakt, Gamalieli citohet shpesh te Mishnah, dhe në traditën e vonë judaike vlerësohet si një ndër figurat më kryesore të judaizmit.
Sic kemi paraqitur në një postim të mëparshëm, në këtë nivel të shkollimit (që sot do t’i korrespondonte arsimit universitar) studentët mësonin interpretimin e teksteve të DhV përmes metodave të ekzegjezës të përcaktuara nga Hilleli (ndoshta i ati ose gjyshi i Gamalielit), si dhe mënyrën e aplikimit të Ligjeve të Moisiut në jetën e përditshme. Ky formim pati peshën e vet të pazëvendësueshme në shërbesën e mëvonshme të Palit si mësues i teologjisë së krishterë. Studiuesi i respektuar ungjillor F. F. Bruce, në librin e tij Paul: Apostle of the Heart Set Free (Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids, Michigan, 1999), të cilësuar si “kulmi i një jete të tërë në studimin e Palit”, shkruan: “Padyshim, në shumë cështje, përfshi p. sh. shpresën e ringjalljes dhe teknikat e ekzegjezës biblike, ndoshta Pali qe një nxënës i aftë dhe një ndjekës besnik i mësuesit të tij” (fq. 51). Ndërsa William R. Stegner, duke u shprehur në mënyrë më specifike, shkruan: “Një farë njohurie në lidhje me edukimin formal të Palit arrihet duke vlerësuar aftësitë e tij ekzegjetike në një pjesë si Rom. 9:6-29 ku Pali përdor Shkrimet hebraike, teknikat midrashike dhe traditat ekzegjetike të kohës së tij.” (“Jew, Paul The”, Dictionary of Paul and His Letters, [InterVarsity Press, Downers Grove Ill.; Leicester, England, 1993], fq. 505). Më poshtë, në artikullin e tij, Stegner ndalet duke analizuar konkretisht perdorimin e këtyre teknikave dhe metodën e interpretimit të DhV në disa tekste të Palit dhe duke i krahasuar me të dhënat nga literatura rabinike e kohës. Në fund shkruan: “Mënyra se si Pali përdor Shkrimin, teknikat midrashike dhe traditat ekzegjetike bashkëkohore te Rom. 9:6-29, prodhuan një kompozim tepër të sofistikuar. Ky nuk mund të ketë qenë produkt i një mendjeje të paformuar. Nëse ai nuk ka qenë trajnuar nga Gamalieli, atëherë ai është mësuar nga një tjetër mjeshtër jude. Sidoqoftë, është e qartë që Pali mori një edukim formal në judaizmin e kohës së tij”. (po aty, fq. 506). Kjo nuk e minimizon as e nënvleftëson veprimtarinë e Frymës së Shenjtë në jetën dhe veprimtarinë e Palit si apostull. Aspak! Por që veprimtaria e Frymës së Shenjtë nuk zëvendësoi formimin e mëparshëm të Palit me një formim të ri, por i dha një këndvështrim të ri gjithckaje që ai kishte mësuar më përpara, nën dritën e identifikimit të Jezusit nazarenas si Mesia (Krishti) dhe i veprës së këtij të fundit përmes vdekjes dhe ringjalljes. Nga ky këndvështrim Pali deklaron se “Por, po ju vë në dijeni, o vëllezër, se ungjilli që është shpallur nga unë, nuk është sipas njeriu, sepse unë nuk e kam marrë as e kam mësuar nga ndonjë njeri, por nëpërmjet zbulese të Jezus Krishtit” (Gal. 1:11-12).
Kur Pali u deklaron qoftë judenjve e qoftë besimtarëve në Filipi se për nga zelli dhe bindjet mbetej një farise (Vep. 23:6; Fil. 3:5), kjo është dëshmia më e fortë se Pali nuk hodhi poshtë cdo gjë që kishte marrë nga formimi i tij i mëparshëm, duke nisur gjithcka nga fillimi. (Si parantezë: si të krishterë të mësuar t’i shohim farisenjtë vetëm si persona negativë [kjo edhe për faktin se nuk kemi studiuar cafarë ishte fariseizmi, cilat ishin të mirat dhe të këqiat e tij], mund të na habisë fakti se Pali e konsideron veten një farise!). Por, mbas vegimit të Jezusit të ringjallur në rrugën e Damaskut, Pali kishte nevojë të reflektonte mbi cdo gjë që kishte mësuar nën dritën e faktit që Jezusi ishte Mesia i kryqëzuar dhe i ringjallur. Në këtë drejtim shkon dëshmia e tij te Gal. 1:15-18. Në lidhje me këtë F. F. Bruce shkruan: “Pali nuk u ishte borxhli për elementët bazë të teologjisë së tij dishepujve në Damask, as dishepujve në ndonjë vend tjetër. Në lidhje me këtë pretendimi i tij për ungjillin që ai predikonte mund të pranohet më mëdyshje: ‘unë nuk e kam marrë as e kam mësuar nga ndonjë njeri, por nëpërmjet zbulese të Jezus Krishtit’ (Gal. 1:12). Patjetër, ai nuk i erdhi në gjithë plotësinë e vet përnjëherësh, por, ashtu si Pali e sheh, ai i gjithi implikohej në zbulimin e rrugës për Damask. Ishje kjo [ngjarje] që i dha një perspektivë të re të gjithë përvojës dhe formimit të tij të mëparshëm” (në vep. cit., fq. 80).
Në përfundim, kjo panoramë shumë e shkurtër e rolit të formimit teologjik të Palit në shërbesën e tij të mëvonshme si apostulli më i lartë i krishtërimit, si dhe ajo që kemi thënë në postimet e mëparshme në lidhje me formimin e apostujve të tjerë, na demonstron se formimi intelektual teologjik i drejtuesve të kishës shqiptare (por dhe më gjërë) është i nevojshëm (në mos i domosdoshëm) për kryerjen e shërbesës së udhëheqësit të kishës së Zotit. Madje, për ne, që përpara kthimit tonë në krishtin (ndryshe nga Pali dhe apostujt e tjerë) nuk kemi patur asnjë njohuri në lidhje me Biblën, interpretimin e saj dhe teologjinë e krishterë në përgjithësi, aq më e domosdoshme është nevoja që, përpara se të marrim (apo japim) një rol të tillë udhëheqjeje dhe mësimdhënieje, të pajisemi më formimin e duhur biblik e teologjik. Pretendimi se me vetëm një njohuri të përgjithshme vetjake nga leximi personal i Biblës apo librave devocional, Fryma e Shenjtë mund të na bëjë të aftë për të drejtuar sic duhet kishën e Zotit, pa synuar një formim teologjik më të lartë (qoftë përmes institucioneve arsimore të krishtera [kur është e mundur] apo përmes një angazhimi të vazhdueshëm në kërkimin dhe leximin e literaturës së duhur të krishterë), nuk ka asnjë mbështetje biblike, nuk ka asnjë mbështetje nga historia e kishës, dhe është një keqkuptim i dëmshëm i veprimtarisë dhe i rolit të Frymës së Shenjtë në shërbesën e drejtuesit.
Sa për mbyllje, disa shembuj nga historia e kishës mund të na motivojnë në këtë drejtim. Sipas Charles Ludwig, Spërxhën (Spurgeon) i quajtur edhe “princi i predikuesve”, kur vdiq kishte një librari me 12.000 libra. Ai mund të kishte patur edhe më shumë, por mijëra të tjerë i kishte falur, sidomos kolegjeve të krishterë. Ai shpesh mund të citonte pjesë të tëra prej tyre. Ndërsa duke predikuar për 2 Tim. 4:13, Spërxhën thotë: “A mund ta merrni me mend?! Pali kishte shkuar dhe ardhur në Parajsë. Ai shkroi pjesën më të madhe të DhR. Ai kishte parë Zotin. E megjithatë, ai ka nevojë për libra” (në Nelson’s Complete Book of Stories, Illustartions & Quotes). J. Oswald Sanders, në librin e tij bestseller (që cdo drejtues shqiptar duhet ta lexojë) Spiritual Leadership (Moody Press, Chicago, 1994, botimi i dytë i rishikuar) i kushton një kapitull të tërë nevojës së udhëheqësit për leximin e librave. Ndër shembujt e shumtë, në fq. 102 ai tregon se John Wesley u kërkonte shërbestarëve të rinj të kishave metodiste që ose t’i kushtoheshin leximit ose të largoheshin nga shërbesa.
Përballë këyre fakteve, është e trishtueshme të shohësh që në kishat shqiptare vlerësohet aq pak leximi (mjafton të marrësh një informacion të thjeshtë në libraritë e krishtera në Tiranë), apo të shohësh pastorë e drejtues që ose mjaftohen me pak libra devocionalë të cilët, pavarësisht vlerës së tyre për cdo të krishterë, nuk u japin asgjë për shërbesën e tyre ose (më e keqja) nuk lexojnë asgjë. Është e trishtueshme të shohësh patorë e drejtues që predikojnë apo interpretojnë tekste biblike pa njohur parimet elementare të interpretimit të biblës, vetëm me bindjen se Fryma e Shenjtë do t’i drejtojë në cfarëdo që të thonë, a thua se Fryma e Shenjtë është ndonjë fuqi magjike që mund ta përdorë kushdo pa u lodhur! Eshtë e vërtetë se një shkollë biblike nuk të bën pastor e drejtues, por kjo nuk e hedh poshtë faktin se pastor e drejtues nuk bëhesh as thjesht duke e dëshiruar atë! “Liderët janë lexues dhe lexuesit janë lider” (Anonim) (në Nelson’s Complete Book of Stories, Illustartions & Quotes).